လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးႎႀင့္ ရႀမ္းပၾဲဝိုင္းမဵား (၁၈၈၆-၉၁)

". . . ဆားသည္ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ အတၾက္ မဝယ္လ႖င္ မဴဖစ္သည့္ အဴပန္ကုန္ ဴဖစ္၏။ ယင္းအခဵက္ကို သိေသာ ဆားကုန္သည္႒ကီးမဵားက အခၾင့္ေကာင္း ယူဳကသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ မႎၩေလး၌ ဆား ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၈ ကဵပ္ ၈ ပဲ လက္ကားေဈး ေပၝက္ေနလဵက္ႎႀင့္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ မိမိတိုႛ လိုေသာ ဆားကို လိုသေလာက္ အလၾယ္တကူ တစုတည္း တေနရာတည္း ရႎိုင္သည့္ ကုန္သည္ ပၾဲစား႒ကီးတိုႛထံမႀ ၁၂ ကဵပ္ ၈ ပဲႎႁန္းႎႀင့္ ေစဵးပိုေပး၍ ဝယ္ယူဳက ရေလသည္။ သိုႛေသာ္ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛက ထိုကဲ့သိုႛ ေစဵးပို ေပးရသည္ကို မဵားစၾာ အမႁထားဳကမည္ မဟုတ္ေခဵ။ ထိုစဥ္က ရႀမ္းဴပည္နယ္တၾင္ ဆားပိႍာ ၁ဝဝ ကို ၃ဝ ကဵပ္ေဈး ရေလသည္ . . . " . . . [ႎိုင္ငံသမိုင္း သုေတသန စာေစာင္၊ အမႀတ္ ၃၊ ၁၉၇၉ မႀာ ေဖာ္ဴပပၝရႀိခဲ့တဲ့ မဳကန္ရဲႚ "လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးႎႀင့္ ရႀမ္းပၾဲဝိုင္းမဵား (၁၈၈၆-၉၁)" သုေတသန ေဆာင္းပၝးကို ဴမန္မာ့ ရတနာ စာေပက ၂ဝဝ၂ ခုႎႀစ္၊ စက္တင္ဘာမႀာ ပထမ အ႒ကိမ္ ပံုႎႀိပ္ ဴဖန္ႛခဵိခဲ့တဲ့ 'သမိုင္း ရႀာပံုေတာ္ ခရီးႎႀင့္ အဴခား စာတမ္းမဵား' စာအုပ္မႀေန ဴပန္လည္ ကူးယူ ေဖာ္ဴပလိုက္တာ ဴဖစ္ပၝတယ္။]

လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးႎႀင့္ ရႀမ္းပၾဲဝိုင္းမဵား (၁၈၈၆-၉၁)။ tea-leaf-and-burma

လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးႎႀင့္ ရႀမ္းပၾဲဝိုင္းမဵား (၁၈၈၆-၉၁)

လက္ဖက္သည္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေဴမာက္ပိုင္း၏ အဓိက ထၾက္ကုန္ ဴဖစ္သည္။ အဓိက စားသံုးကုန္ မဟုတ္ေသာ္လည္း လက္ဖက္သည္ ဴမန္မာတိုႛ အတၾက္ ယေနႛတိုင္ အလၾန္ အေရးပၝေသာ အစားအစာ တခု ဴဖစ္သည္။ အလႀႃမဂႆလာ၊ အသုဘပၾဲ ႒ကီးပၾဲငယ္တုိင္းတၾင္ လက္ဖက္ ပၝ႓မဲဴဖစ္၏။ ထိုႛထက္ ဴမန္မာမင္းမဵား လက္ထက္က တရားတေပၝင္ မႁခင္း ကိစၤ ဟူသမ႖သည္ လက္ဖက္ အဆံုးအဴဖတ္ဴဖင့္သာ ႓ပီးဴပတ္ ခဲ့ရသည္။ လက္ဖက္ကို ဴမန္မာ တိုင္းရင္းသား ရႀမ္း၊ ပေလာင္တိုႛက စိုက္ပဵိႂးေရာင္း ဝယ္ဳကသည္။ ရႀမ္း၊ ပေလာင္တိုႛ၏ အသက္ေမၾး ဝမ္းေကဵာင္း လုပ္ငန္း႒ကီး ဴဖစ္သည္။

လက္ဖက္ကို အစိုႎႀင့္ အေဴခာက္ ဟူ၍ ႎႀစ္မဵိႂး လုပ္ေဆာင္ ေရာင္းဝယ္ဳကသည္။ သီေပၝမင္း လက္ထက္က ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေဴမာက္ပိုင္းမႀ မႎၩေလး ေ႟ၿ႓မိႂႚေတာ္ ပၾဲ႟ံုမဵားသိုႛ ကဵေရာက္ ေရာင္းဝယ္သည့္ လက္ဖက္ေဴခာက္သည္ ႎႀစ္စဥ္ ပိႍာခဵိန္ ၅,ဝဝဝ ခန္ႛ ရႀိသည္။ ထိုႛအတူ မတၨရာ႓မိႂႚ ႟ၾာႎၾားပၾဲ႟ံုသိုႛ ႎႀစ္စဥ္ ပိႍာခဵိန္ ၅,ဝဝဝ ကဵေရာက္၍ ေဴမာက္လမ္း ႎၾားပၾဲ႟ံုသိုႛ ပိႍာခဵိန္ ၁၅ဝ,ဝဝဝ ကဵေရာက္သည္။ ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ မႎၩေလး ေ႟ၿ႓မိႂႚေတာ္သိုႛ လာေရာက္ ေရာင္းဝယ္သည့္ လက္ဖက္ေဴခာက္သည္ ႎႀစ္စဥ္ ပိႍာခဵိန္ ၅ဝ,ဝဝဝ ရႀိ၍ လက္ဖက္ အစိုသည္ ႎၾားဝန္တင္ေပၝင္း ၁၈,ဝဝဝ ရႀိသည္။ စုစုေပၝင္း အားဴဖင့္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ကဵ လက္ဖက္ေဴခာက္သည္ ႎႀစ္စဥ္ ပိႍာခဵိန္ေပၝင္း ၂၁ဝ,ဝဝဝ ရႀိ၍ လက္ဖက္ အစိုမႀာ ႎၾားဝန္တင္^၁ ေပၝင္း ၁၈,ဝဝဝ ရႀိသည္။ ထိုစဥ္က လက္ဖက္ေဴခာက္ ေစဵးသည္ အဳကမ္း အားဴဖင့္ ပိႍာေဈး ေပၝက္၍ လက္ဖက္ အစိုသည္ တတင္လ႖င္ ၃ဝ ကဵပ္ေဈး ရႀိသည္။^၂ ထိုႛေဳကာင့္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ကဵ လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးသည္ တန္ဖိုး အားဴဖင့္ တႎႀစ္လ႖င္ ၇၅ဝ,ဝဝဝ ကဵပ္ခန္ႛ ရႀိသည္။ ေ႟ၿ႓မိႂႚေတာ္သိုႛ ကဵေရာက္ ေရာင္းဝယ္သည့္ လက္ဖက္ အဴပင္ မိုးမိတ္႓မိႂႚ ဝန္စုပၝ ႓မိႂႚ႟ၾာမဵားက ပဥၤာလ ၅ ႓မိႂႚ၊ ရတနာသိဃႆ႓မိႂႚ၊ ငစည့္ကူး႓မိႂႚ၊ တပယင္း၊ ေဴမဒူး ႓မိႂႚ႟ၾာမဵားသုိႛ ကဵေရာက္ ေရာင္းဝယ္သည့္ လက္ဖက္အစို အေဴခာက္သည္ တသိန္း ေဴခာက္ေသာင္းဖိုးခန္ႛ ရႀိသည္။ ယင္းလက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရး အေပၞတၾင္ ဴမန္မာဘုရင္ အစိုးရက ႎႀစ္စဥ္ လက္ဖက္ အခၾန္ေငၾ ခုနစ္သိန္းခန္ႛ ရသည္။ ေဴမာက္လမ္း လက္ဖက္ပၾဲခၾန္သည္ ခၾန္ရႀင္ဴဖစ္၍ တႎႀစ္လ႖င္ ေဴခာက္သိန္းခန္ႛ ရသည္။ မႎၩေလးမႀ ဗန္းေမာ္သိုႛ တင္ပိုႛ ေရာင္းခဵသည့္ အညာဴမစ္စဥ္ လက္ဖက္ခၾန္သည္ တလလ႖င္ ၇,ဝဝဝ ကဵပ္ႎႁန္းႎႀင့္ တႎႀစ္လ႖င္ ၈၄,ဝဝဝ ကဵပ္ ရေဳကာင္း စာရင္း တင္ထားသည္ကို ေတၾႚရသဴဖင့္ လုပ္ငန္း၏ ထုထည္ ပမာဏကို ခန္ႛမႀန္း သိသာႎိုင္သည္။

အထက္ဴမန္မာႎိုင္ငံကို ႓ဗိတိသ႖တိုႛ သိမ္းပိုက္ လိုက္႓ပီးေနာက္ ရႀမ္းဴပည္နယ္က လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရး အေပၞတၾင္ အေကာက္အစား မရႀိ လၾတ္႓ငိမ္းခၾင့္ ဴပႂသည္။ သိုႛေသာ္ ဴပည္႟ၾာ မေအးခဵမ္း၊ ခရီးလမ္းပန္း မေဴဖာင့္ဴဖႃး သဴဖင့္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ လၾတ္လပ္စၾာ ကူးသန္း ေရာင္းဝယ္ႎိုင္ဴခင္း မရႀိေခဵ။ တ႟ုတ္ဴပည္ နယ္စပ္မႀ သိႎီၮ၊ သီေပၝ၊ သံုးဆယ္တိုႛကို ဴဖတ္သန္းကာ မႎၩေလး႓မိႂႚေရာက္ ႎႀစ္စဥ္ ဴမင္း၊ လား ၁ဝ,ဝဝဝ ခန္ႛ၊ ဝန္တင္ႎၾား ၅ဝ,ဝဝဝ ခန္ႛႎႀင့္ ကူးသန္း ေရာင္းဝယ္႓မဲ ကုန္သၾယ္လမ္းသည္ လံုးဝ ပိတ္ေနသည္။ ေတာင္ပိုင္နယ္ သိႎၮီနယ္တိုႛမႀ ကဵဆင္း႓မဲ လက္ဖက္ အစို အေဴခာက္ ကုန္မဵားလည္း မဆင္း မကဵႎိုင္ဘဲ ရႀိေနခဲ့သည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ႓ဗိတိသ႖ အာဏာပိုင္တိုႛသည္ အေဴခအေန အရပ္ရပ္ကို အကဲခတ္ရန္ ကုန္သၾယ္လမ္းမဵား ပၾင့္လင္းေစရန္ လက္ဖက္ အေဴမာက္အဴမား စိုက္ပဵိႂးေသာ ေတာင္ပိုင္နယ္ႎႀင့္ အဆက္အသၾယ္ ရရႀိေစရန္ ရည္သန္၍ ၁၈၈၆ ခု၊ ႎိုဝင္ဘာလ အတၾင္း ကာနယ္ စတက္မင္၏ တပ္ကို ေသၾးတိုးစမ္းသည့္ သေဘာဴဖင့္ သံုးဆယ္နယ္သိုႛ ခဵီတက္ေစသည္။ ယင္းခရီးတၾင္ ႓ဗိတိသ႖ တပ္မဵားသည္ သီေပၝႎႀင့္ ေတာင္ပိုင္နယ္တိုႛသိုႛ မေပၝက္ေရာက္ခဲ့ဳကေခဵ။ သိုႛေသာ္ ႓ဗိတိသ႖တိုႛ၏ စိုးမိုးမႁ အေဴခခိုင္၍ နယ္ေဴမ ေအးခဵမ္း ႓ငိမ္ဝပ္လာေသာ အခၝ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေဴမာက္ပိုင္းမႀ လက္ဖက္ ကုန္သည္မဵားသည္ ေရႀးသကဲ့သိုႛ လာေရာက္ ေရာင္းဝယ္႓မဲ ေရာင္းဝယ္ဳကသည္။ ၁၈၉ဝ ဴပည့္ႎႀစ္ခန္ႛ ေရာက္ေသာအခၝ လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးသည္ ဴပန္လည္ ဖၾံႚ႓ဖိႂး စည္ပင္ လာသည္။

လက္ဖက္ကို စိုက္ပဵိႂးရာ ေဒသကို အစၾဲဴပႂ၍ အေကာင္းႎႀင့္ အညံ ႎႀစ္မဵိႂး ႎႀစ္စား ခၾဲဴခား ေရာင္းဝယ္ဳကသည္။ ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ ထၾက္ေသာ လက္ဖက္ကို လၾိႂင္ေနာဟု ေခၞ၍ ပထမတန္း သတ္မႀတ္သည္။ ႓ဗိတိသ႖ေခတ္ဦး ၁၈၈၆-၉ဝ အခဵိန္တၾင္ လၾိႂင္ေနာ လက္ဖက္သည္ မႎၩေလး၌ ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၁ဝဝ ကဵပ္ ေစဵးရသည္။ အနည္းဆံုး ၈ဝ ကဵပ္ ေစဵးရသည္။ ေတာင္ပိုင္ လက္ဖက္ မဟုတ္ေသာ သီေပၝနယ္ႎႀင့္ မိုင္းလံု နယ္ထၾက္ လက္ဖက္မဵားကို လၾိႂင္ႎႁတ္ဟု ေခၞသည္။ လၾိႂင္ႎႁတ္သည္ ထိုစဥ္က ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ အမဵားဆံုး ၇ဝ ကဵပ္ ေစဵးသာ ရေလသည္။ ဴမန္မာတိုႛက လၾိႂင္ေနာကို အတၾင္းေတာင္ လက္ဖက္ဟု ေခၞ၍ လၾိႂင္ႎႁတ္ကို အဴပင္ေတာင္ လက္ဖက္ဟု ေခၞသည္။ အတၾင္းေတာင္ လက္ဖက္တၾင္ ဇယန္း႟ၾာထၾက္ကို အေကာင္းဆံုးဟု သတ္မႀတ္ဳကသည္။ အဴပင္ေတာင္တၾင္လည္း အေကာင္းဆံုးဟု သတ္မႀတ္သည့္ ႟ၾာမဵားရႀိသည္။ ႓ဗိတိသ႖ေခတ္ဦး ၁၈၈၆-၉ဝ အခဵိန္က လက္ဖက္ စိုက္ပဵိႂးေသာ ထင္ရႀားသည့္ အတၾင္းေတာင္ႎႀင့္ အဴပင္ေတာင္ ႟ၾာမဵားသည္ ေအာက္ပၝအတိုင္း ဴဖစ္သည္။

လက္ဖက္အမဵိႂးအစား	စိုက္ပဵိႂးသည့္႟ၾာ	ပိႍ ၁၀၀ ေဈးႎႁန္း
အတၾင္းေတာင္ အဴပင္ေတာင္ အဴပင္ေတာင္	နမ္ဆန္ ဇယန္း ေကဵာက္ဴဖႃ ကၾမ္ဟယ္ မန္ေနာက္ ဝင္ေကာင္ ဝင္မိုင္ေတာင္ ေတာင္မ ေတာင္မဲ ကၾန္ေဟာ ကၾန္ေပၝင္ ပန္နင္း(မ္)၊ သီေပၝနယ္ ဆူးေတာင္၊      ။ နမ့္ေဖာ၊         ။ ေတာ့ဖယ္၊      ။ ကၾန္ေကာ၊      ။ ပန္လုမ္၊         ။ ဟူးကၾက္၊ မိုင္းလံုနယ္ ဟူးဆၾန္        ။ ေတာ့ဆန္     ။ မန္ကန္        ။ စန္းဟင္း       ။ ကၾမ္ေမာက္    ။	၁၀၀ ကဵပ္ ။ ။ ၉၀ - ၁၀၀ ကဵပ္ ။ ။ ။ ။ ၈၀ ကဵပ္ ။ ။ ၇၀ ကဵပ္ ။ ။ ။ ။ ။ ၇၀ ကဵပ္ ။ ။ ။ ။ ။

ေဖာ္ဴပပၝ အတၾင္းေတာင္၊ အဴပင္ေတာင္ ႟ၾာမဵားမႀ ထိုစဥ္က လက္ဖက္ အထၾက္ႎႁန္းကို တိတိကဵကဵ သိရႀိရန္ မလၾယ္ကူေခဵ။ သီေပၝမင္း လက္ထက္က ေတာင္ပိုင္နယ္ မႀ မႎၩေလးသိုႛ ကဵေရာက္ ေရာင္းဝယ္သည့္ လက္ဖက္ေဴခာက္သည္ တႎႀစ္လ႖င္ ပိႍာ ၅,ဝဝဝ၊ လက္ဖက္စိုသည္ ပိႍာ ၁,ဝ၈ဝ,ဝဝဝ ခန္ႛ ရႀိခဲ့ေဳကာင္း အထက္တၾင္ ေဖာ္ဴပခဲ့သည္။ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းမႀ ကုန္သည္မဵားက ေတာင္ပိုင္းနယ္သုိႛ တက္ေရာက္၍ တိုက္႟ိုက္ ဝယ္ယူဳကသည္လည္း ရႀိေသးသည္။ ေတာင္ပိုင္ ေစာ္ဘၾားသည္ မင္းတုန္းမင္း လက္ထက္က သူ၏ နယ္အတၾင္း ေကာက္ခံရရႀိသည့္ လက္ဖက္ အခၾန္မႀ တႎႀစ္လ႖င္ ေငၾ ၂,၂၅ဝ ကဵပ္ ဘုရင္သိုႛ ေပးဆက္ရသည္။ ႓ဗိတိသ႖ ေခတ္ဦး ၁၈၈၆ မႀ ၁၈၉၁ ခုႎႀစ္မဵား အတၾင္းက ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ လက္ဖက္ ႎႀစ္စဥ္ ပိႍာ တသန္းခန္ႛ ထၾက္သည္ဟု ခန္ႛမႀန္းသည္။ ယင္း ပိႍာ တသန္းအနက္ ဆယ္ပံုတပံုကို ေဒသတၾင္း စားသံုးရန္ အတၾက္ ဖယ္ထားလိုက္ေသာ္ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ ထုတ္ေရာင္းသည့္ လက္ဖက္သည္ ႎႀစ္စဥ္ ပိႍာ ၉ သိန္းခန္ႛ ရႀိသည္။ လက္ဖက္ေဴခာက္ကို ၂ ရာခိုင္ႎႁန္းမ႖သာ ထုတ္လုပ္ေလ့ ရႀိသည္ဟု ဆိုသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ တႎႀစ္လ႖င္ လက္ဖက္စို ၈၈၂,ဝဝဝ ပိႍာႎႀင့္ လက္ဖက္ေဴခာက္ ၁၈,ဝဝဝ ပိႍာ ေရာင္းခဵခဲ့သည္ဟု အဳကမ္းအားဴဖင့္ ခန္ႛမႀန္းရသည္။ နယ္ေဴမ မေအးခဵမ္း၊ ခရီးလမ္းပန္း မေဴဖာင့္ဴဖႃးသည့္ ၁၈၈၆ ႎႀင့္ ၁၈၈၇ ခုႎႀစ္မဵား အတၾင္းက ေတာင္ပိုင္နယ္တၾင္ လက္ဖက္ ပိႍာ ၁ဝဝ ကို ၅ ကဵပ္ေစဵးႎႀင့္ပင္ အဝယ္အယူ မရႀိဘဲ ဴဖစ္ေနခဲ့သည္ဟု ဆိုသည္။ ၁၈၈၉-၉ဝ ခုႎႀစ္မဵားတၾင္မူ အႎႁတ္ အသိမ္း မဵား၍ အေရာင္းအဝယ္ သၾက္ခဲ့ရာ လက္ဖက္စို ေစဵးသည္ ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၁၅ ကဵပ္မႀ ၂၅ ကဵပ္ခန္ႛ ဴဖစ္လာသည္။ လက္ဖက္ေဴခာက္ ေစဵးမႀာလည္း ႎႀစ္ဆတက္၍ ၅ဝ ကဵပ္မႀ ၁ဝဝ ကဵပ္ အထိ ရလာသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ လက္ဖက္ စိုက္ပဵိႂးေရးဴဖင့္ အသက္ေမၾးသည့္ ေတာင္ပိုင္နယ္၏ ဝင္ေငၾသည္ ၁၈၉ဝ-၉၁ ခုႎႀစ္ အတၾင္းက အဳကမ္းအားဴဖင့္ -

	လက္ဖက္စို ၈၈၂,ဝဝဝ ပိသာ၊ ၂ဝ ကဵပ္ေစဵးႎႁန္းႎႀင့္	ကဵပ္ ၁၇၆,၄ဝဝ
	လက္ဖက္ေဴခာက္ ၁၈,ဝဝဝ ပိသာ၊ ၁ဝဝ ကဵပ္ေစဵးႎႁန္းႎႀင့္	ကဵပ္   ၁၈,ဝဝဝ
	ေပၝင္း	ကဵပ္ ၁၉၄,၄ဝဝ

တသိန္း ကိုးေသာ္ေကဵာ္ ရႀိသည္။ အဴပင္ေတာင္ လက္ဖက္ထၾက္ေသာ သီေပၝနယ္ႎႀင့္ မိုင္းလံုနယ္တိုႛမႀ လက္ဖက္ အထၾက္ကို မသိရေခဵ။ ၁၈၈၉-၉ဝ ခုႎႀစ္က ေစာ္ဘၾား႒ကီးသည္ လက္ဖက္ခင္းမဵား အတၾက္ အခၾန္ေတာ္ေငၾ ၁၃,၁၄ဝ ကဵပ္ ရေဳကာင္း သူ၏ ရသံုးေငၾ စာရင္းတၾင္ ေဖာ္ဴပခဲ့သည္။ ထိုႛေဳကာင့္ အဴပင္ေတာင္ လက္ဖက္ အထၾက္ႎႁန္းသည္လည္း နည္းမည္ မဟုတ္ေဳကာင္း ခန္ႛမႀန္းႎိုင္သည္။

လက္ဖက္ ကူးသန္း ေရာင္းဝယ္ေရး လုပ္ငန္းကို မဵားေသာအားဴဖင့္ ရႀမ္းအမဵိႂးသားတိုႛက သိမ္းခဵႂပ္ လုပ္ကိုင္ဳကသည္။ ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ ပေလာင္ အခဵိႂႚလည္း မႎၩေလးသိုႛ ကိုယ္တိုင္ သၾားေရာက္ ေရာင္းခဵဳကသည္။ သယ္ယူ ပိုႛေဆာင္ေရးတၾင္ ႎၾားႎႀင့္ ဴမင္းကို အသံုးဴပႂဳကသည္။ သိုႛေသာ္ ဝန္တင္ႎၾားကို အသံုးမဵားသည္။ ဴမင္းသည္ အသၾား ဴမန္ေသာ္လည္း ႎၾားေလာက္ ဝန္ေလး မဆၾဲႎိုင္ေသာေဳကာင့္ ဴဖစ္သည္။

လက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛသည္ ေတာင္ပိုင္၊ သီေပၝ၊ မိုင္းလံုနယ္တိုႛမႀ လက္ဖက္ကို ႎၾားဝန္တင္မဵားဴဖင့္ သယ္ယူ၍ မႎၩေလး ေစဵးကၾက္၌ ေရာင္းခဵဳကသည္။ ေတာင္ပိုင္နယ္သိုႛ သၾားလာရာ ခရီးလမ္းသည္ ခက္ခဲ ဳကမ္းတမ္းလႀ သဴဖင့္ အသန္မာဆံုး ဝန္တင္ ႎၾားမဵားကိုသာ ေ႟ၾးခဵယ္၍ အသံုးဴပႂဳကရသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ သယ္ယူ ပိုႛေဆာင္ေရး၌ လၾိႂင္ႎႁတ္ကုိ တင္ေဆာင္သည့္ ႎၾား ၁,၅ဝဝ ရႀိလ႖င္ လၾိႂင္ေနာကို တင္ေဆာင္ႎိုင္သည့္ ႎၾား ၁,ဝဝဝ သာ ရႎိုင္သည္ဟု ဆိုသည္။ လက္ဖက္ အစိုသည္ ေလသလပ္၍ လည္းေကာင္း၊ ေနပူရိႀန္ေဳကာင့္ လည္းေကာင္း၊ လမ္းခရီးတၾင္ ေရစစ္သၾား၍ အေလးခဵိန္ ေလဵာ့သၾားသည္။ ထိုေလဵာ့ပၝးမႁကို ကာမိေစရန္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ ဝန္တင္ႎၾား တေကာင္လ႖င္ လက္ဖက္စို ၆၅ ပိႍာခန္ႛ တင္ယူေလ့ ရႀိဳကသည္။ သိုႛမႀသာ မႎၩေလးသိုႛ ေရာက္ေသာအခၝ ႎၾားတေကာင္တင္ ဝန္သည္ ၄၈ မႀ ၅ဝ ပိႍာခန္ႛ အဖတ္တင္သည္။ လက္ဖက္ေဴခာက္သည္ လက္ဖက္စိုႎႀင့္ စာေသာ္ ဝန္ေပၝ့ ဴဖစ္သဴဖင့္ လက္ဖက္ေဴခာက္ ပိႍာ ၁ဝဝ ကို သယ္ယူရန္ ႎၾားသံုးေကာင္ လိုသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ လက္ဖက္ေဴခာက္ အသယ္အခဵ အလၾန္နည္းသည္။ လက္ဖက္ေဴခာက္သည္ ေတာင္ပိုင္နယ္တၾင္ မဵားေသာအားဴဖင့္ ၁ ပိႍာလ႖င္ ၁ ကဵပ္ ေစဵးခန္ႛရႀိ၍ မႎၩေလးတၾင္ ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၁၅ဝ ကဵပ္ ခ႗တ္ေဈး ရႀိသည္။ သိုႛေသာ္ ကုန္သည္တိုႛသည္ လက္ဖက္ေဴခာက္ကို ၃ ရာခိုင္ႎႁန္းခန္ႛသာ ယူေဆာင္ဳကသည္။ ထုိႛေဳကာင့္ ခရီး တေခၝက္တၾင္ ႎၾားတန္တင္ ၁ဝဝ လ႖င္ လက္ဖက္ေဴခာက္ သံုးတင္ခန္ႛသာ ပၝတတ္သည္။

ခရီးတေခၝက္ ဆိုသည္မႀာ လက္ဖက္ကုန္သည္တိုႛ အိမ္က ထၾက္သည္။ အိမ္သိုႛ ဴပန္ေရာက္သည္ အထိ သံုးလမႀ ေလးလခန္ႛ ဳကာဴမင့္သည္။ ေတာင္ပိုင္နယ္သိုႛ လက္ဖက္ အဝယ္တက္သူတိုႛသည္ မဵားေသာအားဴဖင့္ ေငၾကို ယူသၾားေလ့ မရႀိဳကေခဵ။ ေငၾ အစား ဆန္ သုိႛမဟုတ္ ဆားကို ယူသၾားဳကသည္။ ယင္းဆန္ သိုႛမဟုတ္ ဆားကို ေတာင္ပိုင္တၾင္ ေရာင္းခဵ႓ပီးမႀ ရေသာ ေငၾႎႀင့္ လက္ဖက္ဝယ္ကာ မႎၩေလးသုိႛ သၾားေရာက္ ေရာင္းခဵဳကသည္။ မႎၩေလးမႀ အဴပန္ ခရီးတၾင္ ဆား၊ ငၝးေဴခာက္၊ ေဆး၊ အထည္အလိပ္၊ ဆီ၊ ေဆးဝၝးႎႀင့္ စည္သၾတ္ဘူးမဵားကို ဝယ္ယူ သၾားဳကသည္။ အေႎႀာင့္အယႀက္ ေဘးအႎၩရာယ္ တစံုတရာ မရႀိလ႖င္ တႎႀစ္တၾင္ ခရီးသံုးေခၝက္ သၾားႎိုင္ဳကေလသည္။

လက္ဖက္ဝယ္ရန္ အရင္းအႎႀီး မရႀိေသာ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ သီေပၝေစာ္ဘၾား႒ကီး ေစာခၾန္ဆိုင္ထံမႀ ေငၾေခဵးယူ ႎိုင္ဳကသည္။ ေငၾတိုး ဴမင့္မားလႀသည္။ ခရီး တေခၝက္အတၾက္ ေခဵးယူဴခင္း ဴဖစ္ေသာ္ သံုးလဳကာသည္ ဴဖစ္ေစ၊ ေလးလဳကာသည္ ဴဖစ္ေစ အိမ္ဴပန္ေရာက္မႀ ေငၾဴပန္ဆပ္ရ သဴဖင့္ ေခဵးေငၾ အေပၞ ၂ဝ ရာႎႁန္း အတိုး ေပးရသည္။ အကယ္၍ ကုန္ပစၤည္းမဵားကို ေရာင္းခဵ႓ပီးေနာက္ မႎၩေလး၌ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ ကိုယ္စားလႀယ္ထံတၾင္ ေခဵးေငၾကို ေပးဆပ္ေသာ္ လၾိႂင္ေနာ လက္ဖက္ ကုန္ကူးဴခင္း ဴဖစ္လ႖င္ ေငၾ ၁ဝဝ လ႖င္ ၁၅ ကဵပ္ႎႁန္း အတိုး ေပးရသည္။ လၾိႂင္ႎႁတ္ ကုန္ကူဴခင္း ဴဖစ္လ႖င္ ေငၾ ၁ဝဝ လ႖င္ ၁ဝ ကဵပ္ႎႁန္း အတိုး ေပးရသည္။

႓ဗိတိသ႖ အစိုးရ လက္ထက္ လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရး အေပၞအခၾန္ေကာက္ အစားမရႀိ လၾတ္႓ငိမ္းခၾင့္ ဴပႂသည္။ သုိႛေသာ္ ရႀမ္းဴပည္နယ္မႀ လက္ဖက္ ခဵသူတိုႛသည္ ကုန္သည္ ပၾဲစား႒ကီးမဵားႎႀင့္ နယ္ရႀင္ ေစာ္ဘၾား ႓မိႂႚစားတိုႛ၏ အႌၾန္ႛခူးဴခင္းကို ဆက္လက္ ခံဳကရသည္။ ေတာင္ပိုင္၊ သီေပၝ၊ မိုင္းလံုနယ္တိုႛမႀ လက္ဖက္ကို ဝယ္၍ ဝန္တင္ ႎၾားမဵားဴဖင့္ မႎၩေလးသိုႛ ခဵလာရာ လမ္းခရီး တေလ႖ာက္တၾင္ အေကာက္အစား အမဵိႂးမဵိႂး ေပးေဆာင္ ဳကရသည္။ ပထမဦးဆံုး ေတာင္ပိုင္နယ္တၾင္ လက္ဖက္ အေကာက္ ဟူ၍ ဝန္တက္ႎၾား တေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ကဵ ေပးေဆာင္ရသည္။ ထိုႛေနာက္ သီေပၝ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ အဴဖစ္ ႎၾားတေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ ၈ ပဲႎႁန္း ေပးဳကရ ဴပန္သည္။ သီေပၝ ကူတိုႛခၾန္သည္ ႎၾားေဴခာက္ေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ႎႁန္း ဴဖစ္၍ သီေပၝ ကင္းခၾန္သည္ ႎၾားတေကာင္လ႖င္ ၈ ပဲကဵ ဴဖစ္သည္။ ထုိသုိႛ အေကာက္အခၾန္မဵားကို အဆင့္ဆင့္ ေပးေဆာင္ဳက႓ပီးမႀ မႎၩေလး႓မိႂႚသိုႛ ဆိုက္ေရာက္ လာဳကသည္။

မႎၩေလး႓မိႂႚတၾင္ ရႀမ္း လက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛသည္ ပၾဲဝိုင္းမဵား၌ စခန္းခဵ တည္းခိုလဵက္ ပၝလာသည့္ လက္ဖက္မဵားကို ေရာင္းခဵဳကသည္။ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ တည္ခိုရန္ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္း၊ သီေပၝ ေစာ္ဘၾားဝိုင္း၊ ပုဂၢလိက ကုန္သည္ ပၾဲစားတိုႛ၏ ဝိုင္း စသည္ဴဖင့္ ပၾဲဝိုင္းမဵား ရႀိသည္။ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛသည္ သီေပၝဝိုင္းတၾင္ အမဵားဆံုး စခန္း ခဵဳကသည္။ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းတၾင္ ႎၾားတေကာင္လ႖င္ ၄ ပဲႎႁန္း အစိုးရက အေကာက္ ယူသည္။ သုိႛေသာ္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ အစိုးရဝိုင္းတၾင္ စခန္းခဵသည္ ဴဖစ္ေစ၊ မခဵသည္ ဴဖစ္ေစ၊ ေကာက္ယူသည့္ ႎၾားတေကာင္လ႖င္ ၄ ပဲကဵ အေကာက္ကို သီေပၝဝိုင္းသုိႛ ေပးဳကရသည္။ သီေပၝဝိုင္း အတၾက္လည္း ၄ ပဲကဵ ထပ္မံ ေပးဳကရသည္။ သီေပၝဝိုင္း အတၾက္ ႎၾားတေကာင္လ႖င္ ၄ ပဲကဵ အေကာက္သည္ အစိုးရႎႁန္း အတိုင္း စာရင္းဴပဴခင္းသာ ဴဖစ္သည္။ လက္ေတၾႚအားဴဖင့္ ႎၾားတစ္ေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ ၈ ပဲကဵ သီေပၝဝိုင္းသိုႛ ပၾဲခေပးဳကရသည္။ ပၝလာသည့္ ကုန္ပစၤည္းမဵားကို ေရာင္းခဵ႓ပီးေနာက္ ေရာင္းရေငၾ အေပၞတၾင္ ၁ဝဝ လ႖င္ ၅ ကဵပ္ကဵ သီေပၝဝိုင္းသိုႛ ပၾဲခ ေပးဳကရဴပန္သည္။ ထို အေကာက္အစားမဵား အဴပင္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ ေပးေဆာင္ ကုန္ကဵရဴခင္း တခု ရႀိေသးသည္။ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛတၾင္ လမ္းခရီး၌ လံုဴခံႂ စိတ္ခဵရေစရန္ ကိုင္ေဆာင္ထားသည့္ ေသနတ္မဵားႎႀင့္ အစဥ္အလား အားဴဖင့္ ကိုင္ေဆာင္႓မဲ ဴဖစ္သည့္ ဓားမဵား ပၝရႀိဳကသည္။ မႎၩေလး၌ စခန္းခဵစဥ္ ထိုေသနတ္မဵား၊ ဓားမဵားကို အစိုးရ ဥပေဒအရ စီရင္စု ရာဇဝတ္ဝန္႟ံုး၌ ေရာက္ဴပသကာ မႀတ္ပံုတင္ ဳကရသည္။ ရႀမ္းကုန္သည္မဵား အတၾက္ ထိုကိစၤသည္ ႟ံုးဴပင္ကႎၮားသုိႛ သၾားေရာက္ရသည့္ ကိစၤဴဖစ္၍ မက႗မ္းကဵင္ မလၾယ္ကူဘဲ အခက္အခဲ တရပ္ ဴဖစ္သည္။ ထိုႛေဳကာင့္ အခက္အခဲကို ေငၾေပး၍ ေဴဖရႀင္းဳကရသည္။ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ ေသနတ္ တလက္လ႖င္ ၂ ပဲ၊ ဓားတလက္ ၁ ပဲကဵ၊ သီေပၝဝိုင္းသုိႛ ေပးဳကရသည္။ ထိုအခၝ သီေပၝဝိုင္းမႀ စာေရး တေယာက္က ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ၏ လက္နက္မဵား မႀတ္ပံုတင္ေရးကို ရာဇဝတ္ဝန္႟ံုးတၾင္ လိုက္လံေဆာင္႟ၾက္ ေပးေလသည္။

ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ ယင္းကဲ့သုိႛ အေကာက္အစား အမဵိႂးမဵိႂး ေပးေဆာင္ဳကရသည့္ အဴပင္ အဴပန္ ခရီးအတၾက္ ဆားဝယ္ယူရာ၌ ကုန္သည္ ပၾဲစားတိုႛ၏ အႌၾန္ႛခူးမႁ အဴမတ္႒ကီးစားမႁကို ခံဳကရဴပန္သည္။ လက္ဖက္ ကုန္သည္တိုင္းသည္ အဴပန္ခရီးတၾင္ ဆားကို အဓိကထား၍ ဝယ္ယူ သၾားဳကေလ့ ရႀိသည္။ ႎၾားတေကာင္လ႖င္ ဆားပိႍာ ၅ဝ တင္ယူသည္။ ရႀမ္းဴပည္နယ္၌ ဆားေစဵးေကာင္း၍ အဴမတ္ အလၾန္မဵားသည္။ ထိုစဥ္က မႎၩေလး ဆားလက္ကားေစဵးသည္ ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၈ ကဵပ္ ၈ ပဲခန္ႛ ေပၝက္ေဈး ရႀိသည္။ သုိႛေသာ္ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛသည္ အဴပန္ခရီး အတၾက္ ဆားကို ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၁၂ ကဵပ္ ၈ ပဲေစဵးႎႀင့္ ဝယ္ယူဳကရသည္။ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ အတၾက္ ဆား အေရာင္းအဝယ္ကို အစက ဦးခဵက္ကိုႎႀင့္ ပၾန္းလန္း ဆိုသူ တ႟ုတ္ကုန္သည္ ႎႀစ္ဦး၊ မဟာေမဒင္ ကုန္သည္ ဦးခဵိႂ ဆိုသူႎႀင့္ ေရတၾင္းတကာ ဴမန္မာကုန္သည္ တဦးတိုႛက ခဵႂပ္ကိုင္ထားခဲ့သည္။ ထိုႛေနာက္ ၁၈၈၉ ခုႎႀစ္၊ ႎိုဝင္ဘာလေလာက္က စ၍ ရန္ကုန္႓မိႂႚ စမ္းေခဵာင္းရပ္ ေဳကးထမ္း႒ကီး ဦးနႎၮက ဆားအေရာင္းအဝယ္ကို ခဵႂပ္ကိုင္ လုပ္ေဆာင္သည္။ ထိုကဲ့သုိႛ ခဵႂပ္ကိုင္သူ ကုန္သည္ပၾဲစား လက္ေဴပာင္း ခဲ့ေသာ္လည္း ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ အတၾက္ ဆားေစဵးသည္ ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၁၂ ကဵပ္ ၈ ပဲႎႁန္း ပံုေသ ဴဖစ္ေနေလသည္။ ဦးနႎၮက ဆားလက္ကားေစဵးႎႀင့္ ပတ္သက္၍ ရန္ကုန္ ေပၝက္ေဈး ပိႍာ ၁,ဝဝဝ လ႖င္ ၈၆ ကဵပ္ႎႀင့္ ဝယ္ေသာ ဆားသည္ ရန္ကုန္မႀ မႎၩေလးသုိႛ ေရာက္ေသာအခၝ သယ္ယူခ စရိတ္ ပိႍာ ၁,ဝဝဝ လ႖င္ ၁ဝ ကဵပ္ ကုန္ကဵေဳကာင္း၊ တဖန္ မႎၩေလး ဘူတာ႟ံုမႀ သူ၏ ပၾဲ႟ံုသိုႛ သယ္ယူရေသာ စရိတ္သည္ ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၁ဝ ပဲႎႁန္းႎႀင့္ ပိႍာ ၁,ဝဝဝ အတၾက္ ၆ ကဵပ္ ၄ ပဲ ထပ္မံ ကုန္ကဵေဳကာင္း စရင္းဴပသည္။ ဦးနႎၮက သူ၏ ပၾဲ႟ံုတၾင္ လာေရာက္ ဝယ္ယူသည့္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛအား ဆားပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၁၂ ကဵပ္ေစဵးႎႀင့္ ေရာင္းသည္။ ဆားကို သီေပၝ ေစာ္ဘၾားဝိုင္းသုိႛ ပိုႛေပးရလ႖င္ပိႍာ ၁ဝဝ ကို ၁၂ ကဵပ္ ၈ ပဲႎႁန္း ယူသည္။ ဆားသည္ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ အတၾက္ မဝယ္လ႖င္ မဴဖစ္သည့္ အဴပန္ကုန္ ဴဖစ္၏။ ယင္းအခဵက္ကို သိေသာ ဆားကုန္သည္႒ကီးမဵားက အခၾင့္ေကာင္း ယူဳကသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ မႎၩေလး၌ ဆား ပိႍာ ၁ဝဝ လ႖င္ ၈ ကဵပ္ ၈ ပဲ လက္ကားေဈး ေပၝက္ေနလဵက္ႎႀင့္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ မိမိတိုႛ လိုေသာ ဆားကို လိုသေလာက္ အလၾယ္တကူ တစုတည္း တေနရာတည္း ရႎိုင္သည့္ ကုန္သည္ ပၾဲစား႒ကီးတိုႛထံမႀ ၁၂ ကဵပ္ ၈ ပဲႎႁန္းႎႀင့္ ေစဵးပိုေပး၍ ဝယ္ယူဳက ရေလသည္။ သိုႛေသာ္ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛက ထိုကဲ့သိုႛ ေစဵးပို ေပးရသည္ကို မဵားစၾာ အမႁထားဳကမည္ မဟုတ္ေခဵ။ ထိုစဥ္က ရႀမ္းဴပည္နယ္တၾင္ ဆားပိႍာ ၁ဝဝ ကို ၃ဝ ကဵပ္ေဈး ရေလသည္။

ရႀမ္းဴပည္နယ္မႀ မႎၩေလးသုိႛ လက္ဖက္ခဵယူ ေရာင္းဝယ္ေသာ လုပ္ငန္းသည္ သာမန္အားဴဖင့္ အဴမတ္အစၾန္း ေကာင္းေသာ လုပ္ငန္း တရပ္ဴဖစ္သည္။ အရပ္ရပ္ အေကာက္အစားမဵားကို ေပးေဆာင္ရလဵက္ႎႀင့္ပင္ သံုးလမႀ ေလးလခန္ႛ အထိ ဳကာသည့္ ခရီး တေခၝက္တၾင္ ၃၃ ရာခိုင္ႎႁန္းခန္ႛ အသားတင္ အဴမတ္အစၾန္း ရေလသည္။ ႎၾားတေကာင္တင္ လၾိႂင္ေနာ လက္ဖက္ႎႀင့္ တၾက္ခဵက္ေသာ္ ေငၾရင္း၊ ေရာင္းရေငၾႎႀင့္ အဴမတ္အစၾန္းသည္ အဳကမ္းအားဴဖင့္ ေအာက္ပၝ အတိုင္း ဴဖစ္သည္။ ႎၾားတေကာင္တင္ လၾိႂင္ေနာ လက္ဖက္ ပိႍာ ၅ဝ တင္သည္ ဆိုဳကပၝစိုႛ။ ထိုလၾိႂင္ေနာ ပိႍာ ၅ဝ အတၾက္ ေငၾရင္းသည္ ၂ဝ ကဵပ္ ၈ ပဲခန္ႛ ဴဖစ္သည္။ ထိုႛေဳကာင့္-

		ကဵပ္ -	ပဲ -	ပိုင္
	လၾိႂင္ေနာ ပိႍာ ၅ဝ အတၾက္ ေငၾရင္း ကုန္သည္ ေနာက္လိုက္ႎႀင့္ ႎၾားေမာင္းသမား စရိတ္ ႎၾားေမာင္းသမားခ (တေယာက္လ႖င္ ႎၾား ၈ ေကာင္ႎႁန္းႎႀင့္ ခရီးတေခၝက္ ၂၆ ကဵပ္ေစဵး ႎၾားတေကာင္ သင့္ေငၾ) ႎၾား တေကာင္အတၾက္ ႓မီးသိုင္း၊ ဝန္တင္ကုန္ခံ၊ လည္သိုင္းစသည့္ အဆင္တန္ဆာ ေတာင္ပိုင္ လက္ဖက္ခၾန္ သီေပၝ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ သီေပၝ ကူးတိုႛခၾန္ (၆ ေကာင္ ၁ိ ႎႁန္းႎႀင့္ တေကာင့္သင့္ေငၾ) သီေပၝ ကင္းခၾန္ မႎၩေလး၌ သီေပၝေစာ္ဘၾားဝိုင္း အေကာက္ မႎၩေလး၌ အစိုးရဝိုင္း အေကာက္ လၾိႂင္ေနာ ၉ဝိ ေစဵးႎႀင့္ ပိႍာ ၅ဝ ေရာင္းရေငၾ ၄၅ိ အေပၞ ၅ % ပၾဲခေပးရေငၾ ခန္ႛမႀန္း အဴပန္ ကုန္ဆား ပိႍာ ၅ဝ သင့္ေငၾ ႎၾား တေကာင္တင္ ဝန္အတၾက္ ေငၾရင္း လၾိႂင္ေနာ ၉ဝိ ေစဵးႎႀင့္ ပိႍာ ၅ဝ ေရာင္းရေငၾ ဆား ၃ဝိ ေစဵးႎႀင့္ ပိႍာ ၅ဝ ေရာင္းရေငၾ ႎၾားတေကာင္တင္ ဝန္အတၾက္ ေရာင္းရေငၾ	၂၀ ၄ ၃ ၄ ၁ ၁ ၀ ၁ ၀ ၀ ၂ ၆ ၄၄ ၄၅ ၁၅ ၆၀	၈ ၀ ၄ ၄ ၀ ၈ ၂ ၀ ၄ ၄ ၄ ၄ ၁၀ ၀ ၀ ၀	၀ ၀ ၀ ၀ ၀ ၀ ၀ ၀ ၀ ၀ ၀ ၀ ၈ ၀ ၀ ၀

ထိုႛေဳကာင့္ ခရီး တေခၝက္တၾင္ ႎၾားတေကာင္တင္ ဝန္အတၾက္ အဴမတ္ေငၾသည္ အဳကမ္းအားဴဖင့္ ၁၅ ကဵပ္ ၅ ပဲ ၄ ပိုင္ ရသည္။ အကယ္၍ ေတာင္ပိုင္သိုႛ လက္ဖက္ဝယ္ရန္ အတက္ ခရီးတၾင္ ေငၾအစား ဆန္ကို တင္ယူသၾားေသာ္ အဴမတ္ေငၾသည္ ထိုထက္ ပိုမိုသည္။ ႎၾားတေကာင္တၾင္ ဆန္ ႎႀစ္တင္းခၾဲမႀ သံုးတင္းခန္ႛ တင္ႎိုင္သည္။ ထိုစဥ္က သိႎီၮႎႀင့္ သီေပၝ အေရႀႚပိုင္းတိုႛတၾင္ ဒီဇင္ဘာႎႀင့္ ဇန္နဝၝရီလမဵား အတၾင္း ဆန္တတင္းလ႖င္ ၁ ကဵပ္ခန္ႛ ေပၝက္ေဈး ရႀိသည္။ ထိုအခဵိန္၌ ေတာင္ပိုင္တၾင္ ဆန္တတင္းကို ၄ ကဵပ္မႀ ၆ ကဵပ္ ေဈးရသည္။

ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ၏ လုပ္ငန္းသည္ အဴမတ္အစၾန္း ေကာင္းသည္မႀာ မႀန္ပၝ၏။ သိုႛေသာ္ အစဥ္သဴဖင့္ ထိုကဲ့သိုႚ ေဴဖာင့္ဴဖႃးသာယာ စိုဴပည္ေနသည္ မဟုတ္ေခဵ။ ထိုစဥ္က က႗ဲႎၾားေရာဂၝ ထူေဴပာမႁႎႀင့္ တၾဲဖက္ ဆင္ဴခင္ေသာ္ အလၾန္ ရင္ေလးဖၾယ္ ဴဖစ္သည္။ ခရီးတေခၝက္သည္ သံုးလမႀ ေလးလခန္ႛသာ ဳကာဴမင့္ေသာ္လည္း ၁၈၈၉-၉ဝ ခု ဝန္းကဵင္က မည္သည့္ ႎၾားဝန္တင္ ကုန္သည္မ႖ ဝန္တင္ႎၾား အစံုအလင္ႎႀင့္ အိမ္ဴပန္ေရာက္သည္ဟု မရႀိခဲ့ေခဵ။ ဝန္တင္ႎၾား တေကာင္၏ တန္ဖိုးသည္လည္း မနည္းလႀေခဵ။ ႎၾားတေကာင္ ပဵက္စီး ဆံုးပၝးေသာ္ ႎၾားသံုးေကာင္ အေပၞမႀ ရသည့္ အဴမတ္အစၾန္းကို လက္လၾတ္ ဆံုး႟ံႁးေလသည္။

လက္ဖက္ လာေရာက္ေရာင္းခဵသည့္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛအတၾက္ မႎၩေလး၌ စခန္းခဵ တည္းခိုရန္ ရႀမ္းပၾဲရပ္ အဴပင္ ပၾဲဝိုင္းမဵား ရႀိသည္။ ထိုစဥ္က ရႀိေသာ ဝိုင္းမဵားမႀာ အစိုးရဝိုင္း ႎႀစ္ဝိုင္း၊ သီေပၝ ေစာ္ဘၾားဝိုင္းႎႀင့္ ပုဂၢလိက ကုန္သည္ ပၾဲစားတိုႛ၏ ပၾဲဝိုင္းမဵား ပၾဲ႟ံုးမဵား ဴဖစ္ဳကသည္။ အေထာက္အထား တခုတၾင္ ၁၈၈၇ ခုႎႀစ္က သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးပိုင္ ဝိုင္း ႎႀစ္ဝိုင္းရႀိ၍ ေတာင္ဝိုင္းႎႀင့္ ေဴမာက္ဝိုင္းဟု ေခၞေဳကာင္း ေတၾႚရသည္။ သိုႛေသာ္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား၏ ေတာင္ဝိုင္း အေဳကာင္းကို အေထာက္အထားမဵားတၾင္ ေနာက္ထပ္ မေတၾႚရေခဵ။ အစိုးရ ဝိုင္းမဵားသည္ ဴမႃနီစီပယ္၏ ကၾပ္ကဲမႁေအာက္တၾင္ ရႀိသဴဖင့္ အမဵားအားဴဖင့္ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းဟု ေခၞဳကသည္။ ႓မိႂႚေဴမာက္ဴပင္တၾင္ ရႀိသည့္ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းသည္ ႎၾားေကာင္ေရ ၂,ဝဝဝ ခန္ႛ စခန္းခဵေလာက္ေအာင္ ကဵယ္ဝန္းသည္။ သိုႛေသာ္ ဴမႃနီစီပယ္၏ စီမံကၾပ္ကဲမႁ ညံ့ဖဵင္းလၾန္း သဴဖင့္ ဝိုင္းမႀာ ညစ္ပတ္ နံေစာ္ေနသည္။ ဝိုင္းကို ႒ကီးဳကပ္ရန္ ဴမႃနီစီပယ္က ေဈးေခၝင္း တေယာက္ ခန္ႛထားသည္။ ၁၈၉ဝ ဴပည့္ႎႀစ္က ေမာင္ႌၾန္ႛ ဆိုသူသည္ ေဴမာက္ဴပင္ရႀိ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္း၌ ေဈးေခၝင္း အဴဖစ္ ေဆာင္႟ၾက္သည္။ အထက္တၾင္ ေဖာ္ဴပခဲ့သည့္ အတိုင္း ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္း၌ စခန္းခဵသည့္ ဝန္တင္ႎၾားမဵားကို တေကာင္လ႖င္ ၄ ပဲကဵ ေကာက္ယူသည္။ ေမာင္ႌၾန္ႛသည္ စခန္းခဵသည့္ ႎၾားမဵားကို စာရင္းယူဴခင္း၊ ေငၾ အေကာက္ခံဴခင္း စသည့္ ဝတၨရားတိုႛကို ဝိုင္းသိုႛ ေနႛစဥ္လာ၍ လုပ္ေဆာင္ဴခင္း မရႀိေခဵ။ ဝိုင္းသိုႛ တလ တ႒ကိမ္သာ လာ၍ သီေပၝဝိုင္းက အတၾင္းဝန္တိုႛ ေပးအပ္သည့္ ဝန္တင္ႎၾား စာရင္းကို ယူသည္။ တလလံုး အတၾင္း လာေရာက္ စခန္းခဵသည့္ ဝန္တင္ႎၾား စာရင္းသည္ သီေပၝဝိုင္းက အတၾင္းဝန္တိုႛ တင္ဴပသမ႖ႎႀင့္ ႓ပီးရေလသည္။ ယင္းစာရင္း အတိုင္း သီေပၝဝိုင္း အတၾင္းဝန္တိုႛက ႎၾားတေကာင္လ႖င္ ၄ ပဲကဵႎႀင့္ သင့္ေငၾကို တၾက္၍ ေမာင္ႌၾန္ႛသိုႛ ေပးအပ္သည္။ သီေပၝဝိုင္းက ထိုစာရင္းပၝ ႎၾားမဵား အတၾက္ တေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ ၈ ပဲကဵ ေကာက္ယူ႓ပီး ဴဖစ္သည္။ စင္စစ္အားဴဖင့္ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းကို သီပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက ကိုယ္ပိုင္ ဝိုင္းကဲ့သိုႛ အသံုးဴပႂ၍ အႌၾန္ႛ ခူးေလသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းကို အစိုးရက ၁၈၉ဝ ဴပည့္ ေဖေဖာ္ဝၝရီလတၾင္ ပိတ္လိုက္ေလသည္။

မႎၩေလး႓မိႂႚ ေဴမာက္ဴပင္ အရိပ္မထၾက္ ဘုရား အနီးတၾင္ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းႎႀင့္ ကပ္လဵက္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ဝိုင္း တည္ရႀိသည္။ သီေပၝဝိုင္းသည္ အလၾန္ စည္ကားသည္။ ရႀမ္းဴပည္ ေဴမာက္ပိုင္းမႀ လာေသာ ရႀမ္းကုန္သည္မဵား စခန္းခဵရာ ဝိုင္းဴဖစ္၏။ အထူးသဴဖင့္ ေတာင္ပိုင္နယ္ႎႀင့္ သီေပၝနယ္တိုႛမႀ လက္ဖက္ ကုန္သည္မဵားသည္ သီေပၝဝိုင္း၌ တည္းခိုဳကသည္။ လက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛသည္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးထံမႀ အရင္းအႎႀီး ေခဵးငႀားရဴခင္း၊ သီေပၝနယ္ကို ဴဖတ္ေကဵာ္ရဴခင္း ထိိုႛေဳကာင့္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ အ႓ငိႂအဴငင္ကို မခံႎုိင္ မခံဝံ့ဳကေခဵ။ သီေပၝဝိုင္းသိုႛ မသၾားဘဲ အစိုးရဝိုင္းသိုႛ လည္းေကာင္း၊ အဴခား ဝိုင္းမဵားသိုႛ လည္းေကာင္း သၾားေသာ္ အဴပန္တၾင္ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ အဴပစ္ေပးဴခင္း၊ ဒဏ္႟ုိက္ဴခင္းကို ခံဳကရသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ သီေပၝဝိုင္းတၾင္ ဝန္တင္ႎၾား တေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ ၈ ပဲႎႁန္း ပၾဲေကာက္ကို ေပးေဆာင္ခဲ့႓ပီးမႀ ႎႀစ္သက္ရာ ပၾဲဝိုင္းသိုႛ သၾားေရာက္ ေရာင္းဝယ္ေလသည္။

သီေပၝဝိုင္းသည္ အလၾန္စည္ကား၍ လုပ္ငန္းလည္း တၾင္ကဵယ္လႀသည္။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက ခန္ႛထားသည့္ ဝိုင္းအမႁထမ္း ၂၅ ေယာက္ ရႀိသည္။ ထိုအမႁထမ္းတိုႛ၏ လုပ္ငန္း တာဝန္မဵားႎႀင့္ လစာမဵားသည္ ေအာက္ပၝ အတိုင္း ဴဖစ္သည္။

	ပၾဲစား႒ကီး သိုႚမဟုတ္ အတၾင္းဝန္ေခၞသူ ၁၊ လစာ … … … … …  … … … … ပၾဲအုပ္ ၁ … … … … … … … … … … … … … … … …  …  …  … … … … အတၾင္းဝန္ ၁ … … … … … … … … … … … … … … … …  …  … … … … စာေရးခဵႂပ္ ၁ … … … … … … … … … … … … … … … …  …   … … … … လက္ဖက္စာရင္း တင္ရန္ စာေရး ၄၊ တေယာက္ လစာ ၃ဝ … …  … … … … လက္ဖက္မဵား ေစာင့္ေရႀာက္ စာရင္းတင္ရန္ စာေရး တေယာက္ လစာ ၂ဝ …  အခဵိန္တၾယ္သမား ၂။ တေယာက္လစာ ၁၅ … … … … … … …  … … … … အ႒ကီးအဳကပ္ ၁ … … … … … … … … … … … … … … … …  … … … … လက္ေထာက္အဳကပ္ ၁ … … … … … … … … … … … … …  … … … … အဴပန္ကုန္ဝယ္ေပးရာ၌ စီမံကၾပ္ကဲသူ ၁ … … … … … … … …  … … … အဴပန္ကုန္ဝယ္ရာ၌ ကူုညီသူ စာေရး ၄၊ တေယာက္လစာ ၃ဝ … … … … တံခၝးေစာင့္ ၂။ တေယာက္လစာ ၁ဝ  … … … … … … … …  … … … … အေစာင့္ ၂။ တေယာက္လစာ ၁ဝ … … … … … … … … … … … … …	ကဵပ္    ။    ။    ။    ။    ။    ။    ။    ။    ။    ။    ။    ။	၁၅ဝ ၁၅ဝ ၁၅ဝ ၅ဝ ၁၂ဝ ၈ဝ ၃ဝ ၂ဝ ၁၅ ၅ဝ ၁၂ဝ ၂ဝ ၂ဝ
	လစာကဵသင့္ေငၾ ကဵပ္		၉၇၅
	တႎႀစ္ကဵင့္ေငၾ ကဵပ္		၁၁,၇၀၀

၁၈၈၉-၉ဝ ခုႎႀစ္မဵားက သီေပၝဝိုင္းရႀိ အတၾင္းဝန္မဵားသည္ ေမာင္ဇံႎႀင့္ ေမာင္ေဟာ္႟ၾက္တိုႛ ဴဖစ္ဳကသည္။

အထက္ေဖာ္ဴပပၝ စာရင္းအရ သီေပၝဝိုင္း အမႁထမ္း ၂၅ ေယာက္၏ လစာသည္ တလလ႖င္ ၉၇၅ ကဵပ္ ဴဖစ္၍ တႎႀစ္ သင့္ေငၾသည္ ၁၁,၇ဝဝ ဴဖစ္သည္။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ ၁၈၈၉ - ၉ဝ ခု၊ ရသံုးေငၾ စာရင္းတၾင္ ေဖာ္ဴပထားခဵက္ႎႀင့္ ကၾဲလၾဲသည္။ ရသံုးေငၾ စာရင္းတၾင္ ထိုႎႀစ္က မႎၩေလးသိုႛ ဆင္းသည့္ ဝန္တင္ႎၾား ၃ဝ,၄၇၇ ေကာင္ ရႀိေဳကာင္း မႎၩေလးဝိုင္းမႀ ပၾဲေကာက္ရ ေငၾသည္ ကဵပ္ ၃၅,ဝ၄၄ ဴဖစ္၍ ဝိုုင္း အတၾက္ အသံုးစရိတ္သည္ ကဵပ္ ၄,၈ဝဝ ဴဖစ္ေဳကာင္း ေဖာ္ဴပထားသည္။ ထိုသိုႚ ဝိုင္းအသံုးစရိတ္ ကၾဲဴပား ဴခားနားလဵက္ ရႀိသည္မႀာ ဝိုင္းအမႁထမ္းမဵား စာရင္းတၾင္ အမႁထမ္းဦးေရ ပိုမို မဵားဴပားဴခင္း ေဳကာင့္ေသာ္ လည္ေကာင္း၊ အမႁထမ္းမဵားကို တႎႀစ္ပတ္လံုး ခန္ႛထားဴခင္း မဟုတ္ဘဲ အလုပ္လုပ္ခဵိန္ ၅ လ ခန္ႛသာ ထားရႀိဴခင္း ေဳကာင့္ေသာ္ လည္ေကာင္း ဴဖစ္တန္ရာသည္ဟု ထင္ဴမင္ပၝသည္။

သီေပၝဝိုင္းသည္ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ အေပၞ ပၾဲခ ပၾဲေကာက္ အမဵိႂးမဵိႂး ေကာက္ယူသည္။ သုိႛေသာ္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ အစိုးရဝိုင္းႎႀင့္ အဴခား ပုဂၢလိက ဝိုင္းမဵားသုိႛ မသၾားဘဲ သီေပၝဝိုင္းသိုႛပင္ အမဵားအားဴဖင့္ သၾားဳကသည္။ သီေပၝဝိုင္းသိုႛ မသၾားေသာ္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛကို သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက နယ္ေကဵာ္ခၾန္ ေကာက္႟ိုး ေကာက္စဥ္ထက္ ႎႀစ္ဆ ေကာက္သဴဖင့္ ႎၾားဝန္တင္ တေကာင္လ႖င္ ၃ ကဵပ္ ေပးရသည္ကို ေဳကာက္၍ ဴဖစ္သည္။ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ ကိုယ္တိုင္က သီေပၝဝိုင္းကို အစိုးရဝိုင္းႎႀင့္ အဴခား ပုဂၢလိက ဝိုင္းမဵားထက္ ႎႀစ္႓ခိႂက္ စိတ္ခဵ အားကိုးေသာေဳကာင့္လည္း ဴဖစ္သည္။ ဴမန္မာစကား ေရလည္စၾာ မေဴပာတတ္သည့္ ရႀမ္း၊ ပေလာင္ကုန္သည္ တိုႛသည္ အမႁထမ္း႒ကီးငယ္ ၂၅ ေယာက္ ရႀိသည့္ သီေပၝဝိုင္းကို အားကိုး အားထားဴပႂ၍ ေရာင္းဝယ္ဳကရသည္။ သီေပၝဝိုင္း၌ စခန္း မခဵဘဲ အဴခားဝိုင္းမဵားသိုႛ သၾားေသာ္ မသမာ ကုန္သည္ ပၾဲစားတိုႛႎႀင့္ ေတၾႚက အလိမ္အညာ ခံရ၍ နစ္နာ လိမ့္မည္ဟု လက္သိပ္ထိုး လႁံႛေဆာ္ ေဴခာက္လႀန္ႛထားခဵက္မဵား ရႀိသဴဖင့္လည္း ရႀမ္း၊ ပေလာင္ ကုန္သည္တိုႛက သီေပၝဝိုင္းကို ပိုမို စိတ္ခဵ ဳကေလသည္။

ထိုႛအဴပင္ သီေပၝဝိုင္း၌ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ ႎႀစ္႓ခိႂက္စရာ အခဵက္မဵားလည္း ရႀိသည္။ လက္ဖက္သည္ ေလသလပ္၍ လည္းေကာင္း၊ ေနပူရႀိန္ေဳကာင့္ လည္ေကာင္း၊ အေလးခဵိန္ ေလဵာ့တတ္ေသာ ပစၤည္း ဴဖစ္သည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ရက္ဳကာရႀည္ မဆၾဲဘဲ လဵင္လဵင္ထက္ထက္ ေရာင္းရရန္ အေရး႒ကီးသည္။ ရံဖန္ရံခၝ ႒ကိႂက္ေဈး မရ၍ အေရာင္းထုိင္းေနေသာ္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ မႎၩေလးတၾင္ ရက္ဳကာ၍ စရိတ္ တက္သဴဖင့္ အဴမတ္ နည္းေလသည္။ ယင္းအခက္အခဲကို သီေပၝဝိုင္းက ေကာင္းစၾာ ေဴဖရႀင္းေပးသည္။ ရႀမ္း၊ ပေလာင္ကုန္သည္တိုႛ၏ လက္ဖက္မဵား ခဵက္ခဵင္း မေရာင္းရလ႖င္ အေလးခဵိန္ ေလဵာ့မသၾားေအာင္ ေရစိမ္ထားႎိုင္ရန္ သီေပၝဝိုင္းက စီမံေပးသည္။ အကယ္၍ အေရာင္းထိုင္းခိုက္ ေဈးကဵခိုက္ ဳကံႂလ႖င္ လက္ဖက္ကုန္သည္တိုႛသည္ မိမိတိုႛ၏ လက္ဖက္မဵားကို ႒ကိႂက္ေဈးရမႀ ေရာင္းရန္ သီေပၝဝိုင္းတၾင္ အပ္ႎႀံ ထားခ့ဲႎုိင္သည္။ လက္ဖက္မဵားကို ေရစိမ္ထား ရန္၊ ေစာင့္ေရႀာက္ရန္၊ စာရင္းမႀတ္ရန္၊ သီေပၝဝိုင္းတၾင္ စာေရး ၈ ေယာက္ ရႀိေလသည္။ ယင္းသိုႛ အပ္ခဲ့သည့္ လက္ဖက္ အတၾက္ သီေပၝဝိုင္းက ေငၾစိုက္ထုတ္ေပး သဴဖင့္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ အဴပန္ကုန္မဵား ဝယ္၍ ခရီးတေခၝက္ ဴပန္ႎိုင္ဳကသည္။ စိုက္ထုတ္ေပးသည့္ ေငၾေပၞတၾင္ သီေပၝဝိုင္းက ေငၾတရာလ႖င္ ၁ ကဵပ္ခၾဲမႀ ၂ ကဵပ္ႎႁန္း အတိုး ယူသည္။ လက္ဖက္ အပ္ထားသည့္ ေနႛမႀ လက္ဖက္ ေရာင္းရသည့္ ေနႛအထိ အခဵိန္ကာလ အတၾက္ အတိုး ယူသည္။ လက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ ႒ကိႂက္ေသာေဈး ရရႀိသည့္ အခဵိန္တၾင္ လက္ဖက္မဵားကို သီေပၝဝိုင္း အရာရႀိမဵားက ေရာင္းခဵထား၍ ကုန္သည္တိုႛ ခရီးတေခၝက္ ဴပန္လာသည့္ အခဵိန္တၾင္ စာရင္း ရႀင္းဳကသည္။ သီေပၝဝိုင္း အမႁထမ္းမဵားသည္ လက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛအား အဴပန္ ခရီး အတၾက္ ကုန္ဝယ္ရာ၌လည္း လိုက္လံ ကူညီဳကသည္။ ထိုသိုႛ ကူညီရန္ ဝိုင္းတၾင္ အ႒ကီးအဳကပ္ တေယာက္ႎႀင့္ စာေရး ေလးေယာက္ ရႀိသည္။ ကူညီ ဝယ္ဴခမ္းေပးသည့္ အတၾက္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛထံမႀ ပၾဲခ ပၾဲေကာက္ မယူဳကေခဵ။ မႎၩေလး ဆိုင္သည္ ကုန္သည္မဵားထံမႀ လက္ေဆာင္ ရဳကေသာေဳကာင့္ ဴဖစ္သည္။

သီေပၝဝိုင္း တာဝန္ခံ အတၾင္းဝန္မဵား ပၾဲစားမဵားသည္ ရႀမ္း ပေလာင္ ကုန္သည္တိုႛ ထံမႀ ပၾဲေကာက္ ပၾဲခ အမဵိႂးမဵိႂး ေကာက္ယူသည္ သာမက အစိုးရဝိုင္းႎႀင့္ ဆက္သၾယ္ ေရာင္းဝယ္ လုပ္ကိုင္သူ ဴမန္မာမဵား ထံမႀလည္း အေကာက္အစား ယူသည္။ ထိုစဥ္က ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ အတၾက္ ႎၾားဝန္တင္ ပိုမဵားကို အစိုးရဝိုင္းမႀ ေမာင္႓ဖိႂး ဆိုသူက ႟ၿံေစး၊ ေနာက္ေခဵး မံေပးသည္။ ေမာင္႓ဖိႂးသည္ ယင္းလုပ္ငန္း အတၾက္ ႎၾားတေကာင္တင္ ပိုႎႀစ္လံုးကို ၂ ကဵပ္ ၄ ပဲ ရသည္။ ၁ ကဵပ္ ၄ ပဲ အနက္ ၄ ပဲကို သီေပၝဝိုင္းသိုႛ အေကာက္ ေပးရသည္။ ထိုႛအတူ ဝန္တင္ႎၾားမဵားကို ဝိုင္းတၾင္ စခန္းခဵစဥ္ ထိန္းေကဵာင္း ေပးရသည့္ ေမာင္ဳကယ္၊ ေမာင္႓ဖိႂး၊ ေမာင္ေသာ္ကေလးတိုႛသည္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ ထံမႀ ႎၾား ၁ဝဝ လ႖င္ ၃ဝ ကဵပ္ႎႁန္း ႎၾားေကဵာင္းခ ရဳကသည္။ ရရႀိသည့္ ႎၾားေကဵာင္းခေငၾ ၃ဝ လ႖င္ သီေပၝဝိုင္းသိုႛ ေငၾ ၁ဝ အေကာက္ ေပးဳကရေလသည္။

မႎၩေလး႓မိႂႚ ေဴမာက္ဘက္ရႀိ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းႎႀင့္ သီေပၝဝိုင္းတိုႛ အဴပင္ ႓မိႂႚေတာင္ဘက္၌ ရႀမ္းဝိုင္း တခု ရႀိသည္။ ေတာင္ဘက္ ရႀမ္းဝိုင္းသည္ မဟာမုနိ ဘုရား႒ကီး အနီးတၾင္ ရႀိသည္။ ဴမႂနီစီပယ္က ႒ကီးဳကပ္ တည္ေထာင္ထားေသာ ဝိုင္းဴဖစ္သည္။ ေဴမာက္ဴပင္ရႀိ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္း ကဲ့သိုႛပင္ ႎၾားတေကာင္လ႖င္ ၄ ပဲကဵ အကာက္ယူသည္မႀ အပ တည္းခိုသူ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ အတၾက္ တစံုတရာ စီမံေဆာင္႟ၾက္ ေပးဴခင္း၊ စၾက္ဖက္ဴခင္း မရႀိေခဵ။ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛက ေတာင္ဘက္ဝိုင္းကို ေနရာ အကၾက္အကၾင္း မသင့္၊ အဆင္မေဴပ၍ မ႒ကိႂက္ ႎႀစ္သက္ဳကေခဵ။ ထိုႛေဳကာင့္ ေတာင္ဘက္ဝိုင္းသည္ မဵားစၾာ ထင္ရႀား တၾင္ကဵယ္ဴခင္း မရႀိဟု ယူဆရသည္။ ေဴမာက္ဴပင္ရႀိ အစိုးရဝိုင္းကို သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက ကိုယ္ပိုင္ဝိုင္းကဲ့သိုႛ အသံုးဴပႂ အဴမတ္ထုတ္လဵက္ ရႀိသဴဖင့္ ၁၈၉ဝ ဴပည့္၊ ေဖေဖာ္ဝၝရီလခန္ႛတၾင္ အစိုးရက ဝိုင္းကို ပိတ္ထား လိုက္ေသာအခၝ ရႀမ္းကုန္သည္ အခဵိႂႚသည္ ေတာင္ဘက္ဝိုင္းသိုႛ သၾားေရာက္ စခန္း ခဵဳကသည္။ သိုႛေသာ္ အကၾက္အကၾင္း မသင့္၍ မႎႀစ္သက္သဴဖင့္ တည္းခိုသူ အလၾန္နည္းသည္။ ပုဂၢလိက ပၾဲဝိုင္းမဵားသိုႛ သၾားေရာက္ စခန္း ခဵဳကသည္။ ထိုႛေနာက္ ရႀမ္းကုန္သည္ အခဵိႂႚက ေတာင္ဘက္ဝိုင္း၏ အဆင္မေဴပခဵက္မဵားကို အစိုးရထံ တင္ဴပ ေလ႖ာက္ထားဳကသည္။

ထိုစဥ္က ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရသည္ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ တည္းခို စခန္းခဵရာ ဝိုင္းမဵားႎႀင့္ ပက္သက္၍ စိတ္ဝင္စားဳကေဳကာင္း ေတၾႚရသည္။ လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရး အေပၞတၾင္ ဴမန္မာ ဘုရင္မဵား လက္ထက္ကကဲ့သိုႛ အေကာက္အစား မရႀိ ကင္းလၾတ္ေစ႓ပီး ဴဖစ္၍ လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးကို မည္သိုႛမ႖ ဝင္ေရာက္စၾက္ဖက္ ခဵႂပ္ကိုင္မႁ မရႀိေခဵ။ သိုႛေသာ္ လက္ဖက္ လာေရာက္ ေရာင္းခဵဳကသည့္ ရႀမ္းပေလာင္ ကုန္သည္မဵားႎႀင့္ ယင္းတိုႛ တည္းခို စခန္းခဵရာ ဝိုင္းမဵားႎႀင့္ ပက္သက္၍မူကား အစိုးရက လက္လၿတ္ မထားလိုေဳကာင္း သိသာသည္။ ရႀမ္းကုန္သည္မဵား တည္းခိုလိုရာ ပၾဲဝိုင္း ပၾဲ႟ုံမဵား၌ စခန္ခဵ တည္းခို ေရာင္းဝယ္ဴခင္းကို လဵစ္လဵႃ႟ႁ မထားသင့္ဟု မႎၩေလး အေရးပိုင္ ကၾတ္ႎႀင့္ ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္မင္း႒ကီး ဘာဂဵက္တိုႛက သေဘာရဳကသည္။ ထိုေဳကာင့္ ေဴမာက္ဴပင္ရႀိ အစိုးရဝိုင္းကို ပိတ္လိုက္႓ပီးေနာက္ မဟာမုနိ ဘုရား႒ကီး အနီးရႀိ ေတာင္ဘက္ဝိုင္းကို ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛက အသံုးမဴပႂလိုေဳကာင္း သိရေသာ အခၝ မႎၩေလး အေရးပိုင္က အစိုးရရႀမ္းဝိုင္း အသစ္ တခု ဖၾင့္လႀစ္ေပးရန္ တင္ဴပ စီရင္ခံသည္။

ေတာင္ဘက္ ရႀမ္းဝိုင္း၏ အဆင္မေဴပမႁ အေထၾေထၾကို မႎၩေလး အေရးပိုင္ထံ တင္ဴပ ေလ႖ာက္ထားဳကေသာ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛက ရႀမ္းဝုိင္းသစ္ ဖၾင့္သင့္ေသာ ေနရာ တခုကို တပၝတည္း တင္ဴပဳကသည္။ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ တင္ဴပသည့္ ေနရာသည္ ႓မိႂႚအေရႀႚဴပင္ ေအလမ္း အစၾန္ မေနာ္ရမံ ဥယဵာဥ္ႎႀင့္ ေဴမ႓မိႂႚ႟ိုး႒ကီး အဳကားတၾင္ တည္ရႀိသည္။ ထိုေနရာသည္ ကုန္းဴမင့္ ဴဖစ္သည့္အဴပင္ ေရႎႀင့္ နီး၍ စားကဵက္ေကာင္း ဴဖစ္သည္။ အစိုးရေဴမ ဴဖစ္သည္။ ၃၈ ဧက ကဵယ္သည္။ ထိုစဥ္က ငႎၾဲႚ ဆိုသူက ထုိေဴမ၏ တစိတ္တေဒသကို အစိုးရထံ တႎႀစ္လ႖င္ ေဴမခၾန္ ၁၂ ကဵပ္ ေပး၍ လုပ္ကိုင္ေနသည္။ မႎၩေလး အေရးပိုင္က ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ တင္ဴပသည့္ ထိုေဴမ ၃၈ ဧကကို ရႀမ္းပၾဲဝိုင္း အဴဖစ္ ဴခံခတ္ေပးရန္ ေထာက္ခံ တင္ဴပသည္။ ထိုႛဴပင္ ယင္းရႀမ္းဝိုင္း အသစ္ကို ဴမႃနီစီပယ္ အုပ္ခဵႂပ္မႁ ေအာက္၌ ထားရန္ႎႀင့္ ယခင္ ေဴမာက္ဴပင္ရႀိ ဝိုင္းကို သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက ဴခယ္လႀယ္ အဴမတ္ထုတ္ သကဲ့သိုႛ အဴမတ္ မထုတ္ႎိုင္ေစရန္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးႎႀင့္ ညိၟႎႁိင္း သင့္သင္ဟုလည္း တင္ဴပသည္။

ထိုအတၾင္း ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဥတၨရဌာန ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္ လက္ဖတင္နင္ ဒၝလီကလည္း လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးႎႀင့္ ပတ္သက္၍ အစီရင္ခံစာ တေစာင္ကို မဟာဝန္ရႀင္ မင္း႒ကီးထံ ၁၈၉ဝ ဧ႓ပီလ ၁၉ ရက္ေနႛစၾဲဴဖင့္ တင္သၾင္းသည္။ မႎၩေလး ႓မိႂႚေဴမာက္ဴပင္ရႀိ ဴမႃနီစီပယ္ ဝိုင္းကို အားမရ မေကဵနပ္ သဴဖင့္ တင္သၾင္းသည့္ စာဟု ယူဆရသည္။ ဒၝလီ၏ တင္သၾင္းစာတၾင္ လက္ဖက္ ကူးသန္း ေရာင္းဝယ္ေရး၏ သေဘာ သဘာဝ၊ ႎၾားဝန္တင္မဵားဴဖင့္ ဆင္းလာဳကသည့္ ရႀမ္း၊ ပေလာင္ လက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ၏ အေဴခအေန၊ ရင္ဆိုင္ရသည့္ အခက္အခဲ၊ အစိုးရဝိုင္း၏ အဴပစ္ အနာအဆာမဵားႎႀင့္ သီေပၝဝိုင္း၏ ေကာင္းကၾက္ ဆိုးကၾက္မဵား စသည္တိုႛ ပၝသည္။ ဒၝလီသည္ သူ၏ တင္သၾင္းစာတၾင္ ပၝေသာ အခဵက္အလက္မဵားကို သီေပၝ႓မိႂႚခံ အဴဖစ္ တႎႀစ္ေကဵာ္ခန္ႛ အမႁထမ္း၍ သီေပၝဝိုင္းတၾင္ အတၾင္းဝန္ အဴဖစ္ တႎႀစ္ခန္ႛ လုပ္ကိုင္ခဲ့ဖူးသူ ေမာင္ဇံထံမႀ စံုစမ္း ရရႀိသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ဒၝလီ၏ တင္စာတၾင္ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းကို သီေပၝဝိုင္းႎႀင့္ ႎႁိင္းယႀဥ္ စံထိုးကာ အဴပစ္တင္ ေရးသားထားခဵက္မဵားႎႀင့္ သီေပၝဝိုင္းကဲ့သိုႛ ဴပႂဴပင္ရန္ အဳကံေပးခဵက္မဵား ပၝသည္။ ရႀမ္းဝိုင္းႎႀင့္ ပတ္သက္၍ ဒၝလီ၏ အဳကံေပးခဵက္သည္ အဳကမ္းအားဴဖင့္ -

၁။ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းတၾင္ သီေပၝဝိုင္းမႀာ ကဲ့သိုႛ ခဵက္ခဵင္း ေရာင္းမစၾန္ေသးသည့္ လက္ဖက္မဵားကို ေရစိမ္ထားႎိုင္ေရး အတၾက္ စီမံေပးရန္၊

၂။ ရႀမ္း၊ ပေလာင္ ကုန္သည္တိုႛသည္ ဴမန္မာစကား မတတ္ဳက။ အခဵိႂႚ အဖၾဲႛမဵားတၾင္ ဴမန္မာစကား ေရလည္စၾာ ေဴပာဆိုတတ္သူ တဦး တေယာက္မ႖ မပၝသဴဖင့္ ေရာင္းဝယ္ေရးတၾင္ အခက္အခဲ မရႀိေစရန္ ကုန္သည္တိုႛ ယံုဳကည္ ကိုးစားသည့္ ဴမန္မာစကား တတ္သူ ရႀမ္းတဦးကို အစိုးရဝိုင္းတၾင္ ခန္ႛထားရန္၊

၃။ အေရာင္းထိုင္းခိုက္ သိုႛမဟုတ္ ေစဵးကဵခိုက္ႎႀင့္ ဳကံႂေသာ္ လက္ဖက္မဵားကို အစိုးရက ဝယ္ထားလိုက္ရန္ သိုႛမဟုတ္ ေငၾထုတ္ေခဵးရန္ စီစဥ္သင့္ မသင့္ စဥ္းစားရန္၊

ဟူ၍ ဴဖစ္ေလသည္။

ဒၝလီ၏ အဳကံေပးခဵက္မဵားကို ဴခံႂငံု ဆင္ဴခင္လိုက္လ႖င္ အစိုးရဝိုင္းကို သီေပၝေစာ္ဘၾား ဝိုင္းကဲ့သုိႛ ဴပႂဴပင္ စီစဥ္ရန္ တင္ဴပထားေဳကာင္း ေတၾႚရသည္။ ရႀမ္း ပေလာင္ လက္ဖက္ကုန္သည္တိုႛသည္ ရႀမ္းစကားတတ္သူ တဦး၏ ကူညီမႁ၊ ဦးေဆာင္မႁ ပၝမႀသာ ေရာင္းဝယ္ရာ၌ တရားသဴဖင့္ ဴဖစ္ႎိုင္သည္ဟု စၾဲလမ္း မႀတ္ယူေနဳက သဴဖင့္ အစိုးရဝိုင္းတၾင္ ရႀမ္းစကား တတ္သူတဦး ခန္ႛထားေရးကို အေလးအနက္ ထား၍ စဥ္းစားသင့္ေဳကာင့္ ဒၝလီက တင္ဴပသည္။ ထိုကိစၤ အတၾက္ မႎၩေလးတၾင္ ရႀိေနသည့္ ရႀမ္းအရာရႀိေဟာင္းမဵားကို အသံုးဴပႂသင့္ေဳကာင္း၊ အထူးသဴဖင့္ ေနာင္မၾန္ ႓မိႂႚစားေဟာင္း သိုႛမဟုတ္ မိုင္းတံု ႓မိႂႚစားေဟာင္းတိုႛကို လစာ အနည္းငယ္ ေပး၍ ခန္ႛထား အပ္ေဳကာင္း တင္ဴပ တိုက္တၾန္းသည္။ မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးသည္ ဒၝဘီ၏ တင္သၾင္းစာကို ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးႎႀင့္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္တိုႛထံ ေပး၍ ေဝဖန္ခဵက္ မႀတ္ခဵက္ ေတာင္းခံသည္။

လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးႎႀင့္ ပတ္သက္၍ ႓ဗိတိသ႖ အုပ္ခဵႂပ္ေရး အရာရႀိ႒ကီးမဵား ဤမ႖ စိတ္ဝင္စားကာ အေရးယူ ေဆာင္႟ၾက္ဳကသည့္ အေဳကာင္းအရင္းကို စိစစ္ဳကည့္ရန္ လိုသည္။ ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီး၊ မႎၩေလး အေရးပိုင္ႎႀင့္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဥတၨရဌာန ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္တိုႛ၏ အစီရင္ခံစာမဵားတၾင္ ႎၾားဝန္တင္ ကုန္သည္တိုႛ မႎၩေလး၌ စခန္းခဵ တည္းခိုရာ၌ အခက္အခဲ ရႀိေစလိုသည့္ ေစတနာႎႀင့္ ဴမန္မာစကား ေကာင္းစၾာ ေပၝက္ေရာက္ေအာင္ မေဴပာဆိုတတ္သည့္ ရႀမ္း၊ ပေလာင္ ကုန္သည္တိုႛကို မသမာသူ ကုန္သည္ ပၾဲစားမဵားက အေရာင္းအဝယ္တၾင္ လိမ္လည္ လႀည့္ပတ္ ႎိႀပ္စက္ဴခင္း မဴပႂႎိုင္ေအာင္ အကာအကၾယ္ ေပးလိုသည့္ ဆႎၬတိုႛကို အေလးေပး ေဖာ္ဴပထားသည္။ ထိုႛဴပင္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ ဝိုင္းက အစိုးရဝိုင္းကို ကိုယ္ပိုင္ဝိုင္းကဲ့သုိႛ ဴခယ္လႀယ္ကာ စီးပၾားရႀာေနဴခင္း၊ ပၾဲခ ပၾဲေကာက္ မတရား သဴဖင့္ ယူေနဴခင္းတိုႛကို ဴပႂဴပင္လိုသည့္ သေဘာတိုႛကို ေပၞလၾင္ေစသည္။ သိုႛေသာ္ ေဖာ္ဴပပၝ အခဵက္တိုႛထက္ အေရး႒ကီးေသာ အခဵက္ တရပ္ကို မႎၩေလး နယ္ပိုင္ ဝန္ေထာက္၏ အစီရင္ခံစာတၾင္ ေတၾႚရသည္။ မႎၩေလးနယ္ပိုင္ ဝန္ေထာက္က ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛအား တစံုတရာ ဳကပ္မတ္ ခဵႂပ္ကိုင္ထားဴခင္း မရႀိဘဲ သေဘာရႀိရာတၾင္ စခန္းခဵ တည္းခို ေရာင္းဝယ္ ေစဴခင္းသည္ ေကဵနပ္ဖၾယ္ လံုးဝ မရႀိေဳကာင္း၊ လက္နက္ႎႀင့္ ဘိန္းခိုးသၾင္း ေရာင္းဝယ္ဴခင္းကို မည္သိုႛမ႖ တားဆီး ကာကၾယ္ႎိုင္မည္ မဟုတ္ေဳကာင္း တင္ဴပသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ရႀမ္းပၾဲဝိုင္းမဵားႎႀင့္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛကို အစိုးရက ထိုမ႖ စိတ္ဝင္စားသည့္ အေဳကာင္းရင္းတၾင္ လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရး တၾင္ကဵယ္ တိုးတတ္ ေစလိုသည္ထက္ လက္နက္ႎႀင့္ ဘိန္းခိုးသၾင္း ေရာင္းဝယ္ဴခင္းကို တားဆီး ပိတ္ပင္ႎိုင္ေရး သေဘာထားက ပိုမိုသည္ဟု ဆိုႎိုင္သည္။

လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးႎႀင့္ ရႀမ္းပၾဲဝိုင္းတိုႛ၏ ဴပႍာနာမဵားသည္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းမႀ လာေရာက္ ေရာင္းဝယ္ဳကေသာ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛႎႀင့္ မပတ္သက္ေခဵ။ ရႀမ္းဴပည္နယ္ေတာင္ပိုင္းမႀ ကုန္သည္တိုႛသည္ ႎၾားဝန္တင္မဵားဴဖင့္ ေတာင္ပိုင္နယ္သုိႛ တိုက္႟ိုက္သၾား၍ လက္ဖက္ ဝယ္ယူဳကသည္။ ယင္းသုိႛ သၾားေရာက္ ဝယ္ယူဳကရာ၌ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးသိုႛ ကင္းခၾန္၊ နယ္ေကဵာ္ခၾန္မဵား ထံုးစံ အတိုင္း ေပးဳကရသည္။ မႎၩေလးရႀိ သီေပၝဝိုင္းတၾင္ စခန္း မခဵ၍ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ ၂ ဆ ေပးရသည္ ဆိုသည့္ ဴပႍာနာမဵိႂး မရႀိေခဵ။ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းမႀ ထၾက္ကုန္ ေရာင္းကုန္မဵားသည္ ဳကံသကာ၊ ခဵိပ္၊ သေစၤး၊ သနပ္ဖက္၊ က႗ဲေရ၊ ႎၾားေရ၊ ခဵိႂႎႀင့္ အလားတူ ကုန္မဵားသာ ဴဖစ္သည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဥတၨရဌာန ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္၏ တင္သၾင္းစာႎႀင့္ ပတ္သက္၍ မဟာဝန္ရႀင္ မင္း႒ကီးက မႀတ္ခဵက္ ေတာင္းခံေသာ အခၝ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္ စေကာ့က ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းမႀ ကုန္သည္တိုႛတၾင္ ေရာင္းကုန္ ပစၤည္းမဵားကို အေလးခဵိန္ မေလဵာ့ပၝးေအာင္ ထားသိုရန္ ေနရာကိစၤ စသည့္ ဴပႍနာမဵား မရႀိေဳကာင္း၊ မႎၩေလး၌ လၾယ္လင့္တကူ ေရာင္းခဵဳကရေဳကာင္း စသဴဖင့္ ဴပန္ဳကားခဲ့သည္။ ထိုစဥ္က ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းမႀ ကုန္သည္မဵားသည္ မႎၩေလးတၾင္ ပၾဲစား ေမာင္ငယ္ တည္ေထာင္ထားေသာ သေဘာတူဝိုင္း၌ အမဵားဆံုး စခန္းခဵ တည္းခို ေနဳကသည္ဟု ဆိုသည္။ ရႀမ္းကုန္သည္မဵားက သေဘာတူဝိုင္းကို ေကဵနပ္ ႎႀစ္သက္ဳကေဳကာင္း၊ မဵားေသာ အားဴဖင့္ ဴမန္မာစကား ေဴပာတတ္ဳက၍ ေရာင္းဝယ္ရာ၌ အခက္အခဲ မရႀိ၊ ဳကားလူ၏ အကူအညီ မလိုေဳကာင္းလည္း စေကာ့၏ ဴပန္ဳကားစာတၾင္ ေဖာ္ဴပထားသည္။ ထိုႛဴပင္ ဴမႃနီစပယ္ဝိုင္း၌ ဴမန္မာစကား တတ္ေသာ ရႀမ္းအမဵိႂးသား တဦး ခန္ႛထားရန္ အဆိုကို ရႀမ္းတိုႛက ႎႀစ္႓ခိႂက္ဳကေဳကာင္း၊ သိုႛေသာ္ ဒၝလီ တင္ဴပသည့္ ေနာင္မၾန္႓မိႂႚစားေဟာင္းကို ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းမႀ ကုန္သည္မဵားက လံုးဝ သေဘာမတူဳကေဳကာင္း၊ အကယ္၍ ေနာင္မၾန္ ႓မိႂႚစားေဟာင္းကို ခန္ႛထားလ႖င္ ေမာက္မယ္၊ မိုင္းပၾန္၊ မိုင္းစစ္၊ ေနာင္မၾန္၊ ဘန္စစ္၊ နမ္းခုတ္နယ္တိုႛမႀ ကုန္သည္မဵားသည္ ထိုဝိုင္းသုိႛ လံုးဝ လာဳကေတာ့မည္ မဟုတ္ေဳကာင္းလည္း တင္ဴပသည္။^၃

ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္း အတၾက္ ကူသန္း ေရာင္းဝယ္ေရးသည္ ၁၈၉ဝ ဴပည့္ႎႀစ္ခန္ႛတၾင္ တမဵိႂးတဖံု ေဴပာင္းလဲခဲ့႓ပီ ဴဖစ္သည္။ ရန္ကုန္ မႎၩေလး မီးရထားလမ္း ေကာင္းစၾာ ေပၝက္ေရာက္ေန႓ပီ ဴဖစ္၍ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းမႀ ကုန္သည္တိုႛသည္ ႎၾားဝန္တင္မဵားဴဖင့္ မႎၩေလး အထိ မဆင္းေတာ့ဘဲ ေကဵာက္ဆည္၊ မိတၪီလာလမ္းတၾင္ စခန္းခဵ ရပ္ဳကသည္။ ပၝလာသည့္ ကုန္မဵားကို မႎၩေလးသိုႛ မီရထားဴဖင့္ တင္ယူ ေရာင္းခဵဳကသည္။ ဤနည္းသစ္သည္ အခဵိန္ကုန္ သက္သာသည့္ အဴပင္ ဝန္တင္ႎၾားမဵား အတၾက္ အစာေရစာ ေပၝမဵားသည့္ ေနရာတၾင္ စခန္းခဵဴခင္း ဴဖစ္၍ အမဵားက ႒ကိႂက္ႎႀစ္သက္ဳကသည္။ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္း၏ ကူးသန္း ေရာင္းဝယ္ေရးသည္ မဳကာဴမင့္မီပင္ ထိုလမ္းစဥ္ အတိုင္း ဴဖစ္ေဴမာက္ သၾားရန္ အလားအလာ မဵားစၾာ ရႀိေနေသာေဳကာင့္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းမႀ ကုန္သည္တိုႛ အတၾက္ ရႀမ္းပၾဲဝိုင္း တည္ေထာင္မည္ ဆိုလ႖င္ မႎၩေလးမႀာထက္ ေကဵာက္ဆည္၊ မိတၪီလာ လမ္းေပၞတၾင္သာ တည္ေထာင္ရန္ အေဳကာင္း ရႀိသည္ဟု ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္ စေကာ့က တင္ဴပခဲ့သည္။

ေဴမာက္ပိုင္းခရိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္မင္း႒ကီး ဘာဂဵက္ကလည္း ဒၝလီ၏ အစီရင္ခံစာႎႀင့္ ပတ္သက္၍ မဟာဝန္ရႀင္မင္းထံ ၁၈၉ဝ ဴပည့္၊ ဇူလိုင္လ ၁၇ ရက္ေနႛတၾင္ မႀတ္ခဵက္ ေရးသား ေပးပိုႛသည္။ ယင္းအစီရင္ခံစာတၾင္ ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးသည္ လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရးႎႀင့္ ရႀမ္းပၾဲဝိုင္းမဵား အေဳကာင္းကို သူ၏ လက္ေအာက္ခံ အရာရႀိမဵား ဴဖစ္သည့္ မႎၩေလး အေရးပိုင္ႎႀင့္ မႎၩေလး ဝင္ေထာက္တိုႛ တင္ဴပခဵက္မဵား အေပၞ ဴခံႂငံု၍ ရႀင္းလင္း တင္ဴပ႓ပီးလ႖င္ ဆက္လက္ ေဆာင္႟ၾက္ရန္ အဆိုဴပႂခဵက္မဵားလည္း တင္ဴပ၍ အမိန္ႛ ေတာင္းခံသည္။ ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးက မႎၩေလး နယ္ပိုင္ဝန္ေထာက္၏ တင္ဴပခဵက္ကို ေဖာ္ႌၿန္း၍ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛအား ေနရာအႎႀံ တည္းခို စခန္းခဵ ေရာင္းဝယ္ေစရန္ ဖၾင့္ေပးထားဴခင္းသည္ လံုးဝ ေကဵနပ္ဖၾယ္ မရႀိေဳကာင္း အေလးအနက္ တင္ဴပသည္။ ထိုႛသိုႛ သၾားလိုရာ သၾားေရာက္ တည္းခိုႎိုင္ရန္ ဖၾင့္ေပးထားဴခင္းကို ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ ကိုယ္တိုင္က မႎႀစ္သက္ဳကေဳကာင္း၊ မည္သည့္ ဝိုင္းတၾင္မဆို တစုတေဝးတည္းသာ စခန္းခဵ လိုဳကေဳကာင္း ရႀမ္းကုန္သည္မဵား ထံမႀ စံုစမ္း သိရႀိရသည္ဟုလည္း ေဖာ္ဴပသည္။ အခဵိႂႚ လက္ဖက္ကုန္သည္ ရႀမ္း၊ ပေလာင္တိုႛက သီေပၝဝိုင္းကို အေကာင္းဆံုး စိတ္အခဵရဆံုးဟု ေဴပာဆိုဳကေဳကာင္း၊ သာမန္ အားဴဖင့္ေသာ္ သီေပၝဝိုင္းသိုႛ မသၾားဘဲ သၾားလိုရာ သၾားႎိုင္ဳကသည္ဟု ထင္ဴမင္ရေဳကာင္း၊ သီေပၝဝိုင္းသိုႛ မသၾားသူမဵားကို ေဴပာင္ေဴပာင္တင္းတင္း အဴပစ္ ေပးဴခင္းမဵိႂး မေတၾႚရေဳကာင္း၊ သိုႛေသာ္ သီေပၝဝိုင္းသိုႛသာ သၾားရန္ တနည္းတဖံု လၿမ္းမိုး ခဵႂပ္ကိုင္ထားခဵက္ သိုႛမဟုတ္ နားသၾင္းထားခဵက္ ရႀိသည္ဟု ယံုဳကည္ရေဳကာင္းမဵားလည္း အစီရင္ခံစာတၾင္ ေဖာ္ဴပသည္။ ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးက ေအလမ္း အစၾန္ မေနာ္ရမံႁယဵာဥ္ အနီးရႀိ ရႀမ္းဝိုင္းသစ္ ဖၾင့္ရန္ ေနရာသည္ ေစဵးကၾက္ႎႀင့္ ေဝးကၾာလၾန္း၍ မသင့္ေလဵာ္ေဳကာင္း ေထာက္ႌၿန္ဴပလဵက္ သီေပၝဝိုင္း အဝင္အပၝ ရႀမ္းဝိုင္းမဵား အားလံုးကို ပိတ္ရန္၊ ဴမႃနီစပယ္ဝိုင္းကို စနစ္တကဵ ဴပႂဴပင္ရန္၊ ဴမန္မာ စကားတတ္သည့္ ရႀမ္းတဦးကို ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းတၾင္ ခန္ႛထားရန္ စသည္တိုႛကို တင္ဴပ အမိန္ႛ ေတာင္းခံသည္။ ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီး ဘာဂဵက္၏ အဆိုဴပႂခဵက္မဵားမႀာ အခဵႂပ္အားဴဖင့္ -

(၁) သီေပၝဝိုင္းအဝင္အပၝ ရႀမ္းဝိုင္းမဵားအားလံုးကို ပိတ္ရန္၊

(၂) ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္း ႎႀစ္ခုကိုသာ စနစ္တကဵ ဴပႂဴပင္ စီမံ ကၾပ္ကဲေစ၍ ဖၾင့္လႀစ္ထားရန္၊

(၃) ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းမဵားတၾင္ ဴမန္မာစကား တတ္သည့္ ရႀမ္းတဦး ခန္ႛထားရန္၊

(၄) မေနာ္ရမံ၌ ရႀမ္းဝိုင္းသစ္ မဖၾင့္ရန္တိုႛ ဴဖစ္သည္။

႓ဗိတိသ႖ အစိုးရသည္ နယ္ရႀင္ ေစာ္ဘၾား ႓မိႂႚစားတိုႛက ရႀမ္းဴပည္နယ္သူ ဴပည္နယ္သားမဵား အေပၞ သေဘာကဵ ဴခယ္လႀယ္ႎိုင္ရန္ လမ္းဖၾင့္ ေပးထားဳကသည္။ ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရ၏ မူဝၝဒႎႀင့္ မဆန္ႛကဵင္လ႖င္ ခဵမႀတ္ထားသည့္ စည္းကမ္းတိုႛကို လုိက္နာလ႖င္ ေစာ္ဘၾား ႓မိႂႚစားတိုႛ၏ နယ္ပယ္တၾင္း ေရးရာတိုႛ၌ ဝင္ေရာက္ စၾက္ဖက္ဴခင္း မဴပႂ၊ ေစာ္ဘၾား႒ကီးတိုႛ သေဘာကဵ ဴခယ္လႀယ္ႎိုင္ဳကသည္။ ဤနည္းဴဖင့္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ႓မိႂႚ႟ၾာမဵားကို ႓ငိမ္ဝပ္ ပိဴပားေအာင္ ထိန္းသိမ္းခဲ့သည္။ မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးသည္ ေဴမာက္ပိုင္း ခ႟ိုင္ဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီး၏ သီေပၝဝိုင္းကို ပိတ္ပစ္ရန္ တင္ဴပခဵက္ကို လံုးဝ လက္သင့္မခံေခဵ။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး ႓ငိႂဴငင္မည္ကို မလိုလားေသာေဳကာင့္ ဴဖစ္သည္။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး ခၾန္ဆိုင္သည္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေဴမာက္ပိုင္းမႀ ပထမဆံုး ႓ဗိတိသ႖ သစၤာခံသူ ႓ဗိတိသ႖တိုႛ၏ သစၤာကို ေစာင့္သိ ႟ိုေသသူ ဴဖစ္၍ ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရ၏ လၾန္စၾာ အေရးေပးဴခင္းကို ခံရသူ ဴဖစ္သည္။ ထိုႛေဳကာင့္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး ႓ငိႂဴငင္ေအာင္ ထိခိုက္ေအာင္ မလုပ္လုိေခဵ။ မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးက ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ၏ ေရာင္းဝယ္ေရးကို လက္ရႀိအတိုင္း ထား၍ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ ႒ကိႂက္ႎႀစ္သက္ရာ ဝိုင္းသိုႛ သၾားႎိုင္ရန္ လၿတ္ထားေစလိုသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ သင့္ေတာ္သူမဵား ခန္ႛထား၍ ေကာင္းစၾာ ႒ကီးဳကပ္ ကၾပ္ကဲႎိုင္မည္ဆိုလ႖င္ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းကို ဖၾင့္ႎိုင္ေဳကာင္း၊ သိုႛေသာ္ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္မဵားအား ဴမႃနီစပယ္ဝိုင္းသိုႛ သၾားရမည္ဟု အတင္းအဳကပ္ မဴပႂရန္ အာဏာ မသံုးရန္ အမိန္ႛ ခဵမႀတ္သည္။ ထိုႛဴပင္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက မတရား အေကာက္အစားမဵား မယူႎိုင္ေစရန္ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛ ေရာင္းဝယ္ေရးကို အခၝ အားေလဵာ္စၾာ ေထာက္လႀမ္း စံုစမ္းရန္၊ ဴပႂဴပင္ရန္လိုက ဴပႂဴပင္ရန္ ေစာင့္ဳကည့္ရမည္ဟု ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဥတၨရဌာန ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္အား တာဝန္ ေပးအပ္သည္။

ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ လက္ဖက္ကို မႎၩေလး ေစဵးကၾက္သိုႛ အေရာက္ ခဵယူလာရာ ခရီးလမ္း တေလ႖ာက္၌ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးအား အခၾန္အေကာက္ ေပးရဴခင္းႎႀင့္ ပက္သက္၍ အနည္းငယ္ ဆက္လက္ ရႀင္းလင္း တင္ဴပလိုပၝသည္။ လက္ဖက္ ကုန္သည္မဵား အေပၞ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး ေကာက္ခံသည့္ ကင္းခၾန္ နယ္ေကဵာ္ခၾန္မဵားသည္ ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရ လက္ထက္တၾင္ ပိုမိုမဵားဴပား ဴပင္းထန္လာသည္ဟု ဟူဆရသည္။ ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရက ယင္းအေကာက္ခၾန္မဵားကို ေစာ္ဘၾား႒ကီး အတၾက္ အခၾန္ေတာ္ ေငၾဝင္လမ္း တခု အဴဖစ္ အသိအမႀတ္ ဴပႂသည္။ တရားမ႖တသည္ မမ႖တသည္ကို စိတ္ဝင္စားဴခင္း ထည့္သၾင္း စဥ္းစားဴခင္း လံုးဝ မရႀိခဲ့ေခဵ။ စင္စစ္ေသာ္ ၁၈၈၇ ခု ႎႀစ္ဦးပိုင္းက ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရတိုႛ သိပင္ မသိဳကသည့္ အေဴခတၾင္ ရႀိေနခဲ့သည္။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး ခဵထားသည့္ ကင္းစခန္းမဵားမႀာ ဆယ္ခုခန္ႛ ရႀိေလသည္။ ေတာင္ပိုင္မႀ ဆင္းလာသည့္ လက္ဖက္မဵားကို မလၾတ္တမ္း အေကာက္ယူႎိုင္ရန္ ဟဲကၾီး၊ တာပလဲ၊ ေကဵာက္မဲ၊ နမ္းလမ္၊ ပင္ဆန္ ဟူ၍ ကင္းစခန္း ၅ ခု ရႀိသည္။ သီေပၝႎႀင့္ မႎၩေလး အဳကား ခရီးလမ္းတၾင္ ဟဲကၾီး၊ ဂုတ္ထိပ္၊ ရဲလင္းႎႀင့္ ဘန္ႛေဘၾး ဟူ၍ ၄ စခန္း ရႀိသည္။ ယင္းစခန္း ေလးခုတၾင္ ၁၈၈၇ ခုႎႀစ္ အတၾင္းက ဝန္တင္ႎၾား တေကာင္လ႖င္ ၃ ကဵပ္ ၆ ပဲ ၆ ပိုင္၊ ဝန္မဲ့ ႎၾားတေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ ၆ ပဲ ၆ ပိုင္ အေကာက္ ေပးဳကရသည္။ အတိအကဵ ေဖာ္ဴပရေသာ္ -

		ကဵပ္ - ပဲ - ပိုင္
	ဟဲကၾီး စခန္း၌ ႎၾား ၃ ေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ကဵ ဂုတ္ထိပ္ စခန္း၌ ႎၾား ၅ ေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ကဵ ရဲလင္း စခန္း၌ ႎၾား ၂ ေကာင္လ႖င္ ၁ ကဵပ္ကဵ ဘန္ႛေဘၾး စခန္း၌ ဝန္တင္ႎၾား တေကာင္လ႖င္ ၂ ကဵပ္ ၆ ပဲကဵ	ဝ - ၅ - ၄ ဝ - ၃ - ၂ ဝ - ၈ - ဝ ၂ - ၆ - ဝ
	စုစုေပၝင္း	၃ - ၆ - ၆

ဴဖစ္သည္။ အဴပန္ခရီးတၾင္ ႎၾားဝန္တင္ တဖၾဲႚလံုး အတၾက္ အဖၾဲႚ႒ကီးသည္ ဴဖစ္ေစ၊ ငယ္သည္ ဴဖစ္ေစ ကင္းစခန္း တခု၌ ဆား၊ ငပိ တပိႍာခန္ႛစီ ေပးဳကရသည္။

ေဖာ္ဴပပၝ ႎႁန္းထားသည္ ၁၈၈၇ ခုႎႀစ္တၾင္မႀ တိုးဴမၟင့္ ေကာက္ခံေသာ ႎႁန္းထား ဴဖစ္သည္ဟု ဆိုသည္။ ေရႀးအခၝက ဘန္ႛေဘၾး ကင္းစခန္း တခုသာ ရႀိခဲ့သည္။ ထုိစခန္း၌ ဆန္ တစလယ္ႎႀင့္ ေငၾ ၁ ပဲ သိုႛမဟုတ္ ေငၾသား ၄ ပဲ အဆင္ေဴပရာ ေပးေဆာင္ေသာ္ ႓ပီးစီးသည္။ ၁၈၈၇ ခုႎႀစ္ အတၾင္း သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးသည္ ကင္ခၾန္ႎႁန္း တိုးဴမၟင့္သည္ သာမက မႎၩေလးရႀိ သီေပၝဝိုင္း၌ စခန္းမခဵလ႖င္ အဴပန္ ခရီးတၾင္ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ ၁ ကဵပ္ ၈ ပဲ အစား ၃ ကဵပ္ ေကာက္ယူမည္ဟု အမိန္ႛ ထုတ္ဆင့္သည္။ ယင္းအဴဖစ္အပဵက္ကို မိႁင္းေကဵာမႀ ေမာင္႟ၾက္ကံႎႀင့္ ေမာင္ေ႟ၿနင္၊ သံုးဆယ္မႀ ေမာင္တ႟ုတ္ႎႀင့္ အဖၾဲႚဝင္ ရႀမ္းကုန္သည္ ၂ဝ ခန္ႛက မႎၩေလးရႀိ ေမာင္ထၾန္း၏ ပၾဲဝိုင္းတၾင္ စခန္းခဵစဥ္ တိုင္ဳကား ေဴပာဆိုဳကသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ အကဵိႂးစီးပၾား ဆက္သၾယ္ ထိခိုက္သူ ပၾဲစား ေမာင္ထၾန္း၊ ေမာင္ေအာင္႒ကီး၊ ေမာင္ဘႎႀင့္ ေ႟ၿဘုန္းရိႀန္ ရပ္ကၾက္ေန ရႀမ္းကုန္သည္ ၁၈ ဦးတိုႛက အစိုးရထံ ေလ႖ာက္လၿာ တင္ဳကသည္။ ေလ႖ာက္ထားသူ ေမာင္ထၾန္း အစရႀိေသာ ကုန္သည္ ပၾဲစားမဵားသည္ ေရႀးဴမန္မာ ဘုရင္ အစိုးရ လက္ထက္ကပင္ ရႀမ္းကုန္သည္မဵားႎႀင့္ ဆက္သၾယ္ ေရာင္းဝယ္ ေနဳကသူမဵား ဴဖစ္ဳကသည္။ ေလ႖ာက္ထားခဵက္တၾင္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛသည္ ေရႀးအခၝက သေဘာကဵရာ ပၾဲဝိုင္းတၾင္ တည္းခိုႎိုင္ခၾင့္ ရႀိခဲ့ေဳကာင္း၊ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ အမိန္ႛသည္ အစဥ္အလာကို ေကဵာ္လၾန္ေန သဴဖင့္ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛက မေကဵမနပ္ ရႀိဳကေဳကာင္း၊ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးသည္ မိမိ၏ ဂုဏ္သိကၡာကို မငဲ့မေထာက္ဘဲ ဆင္းရဲသား ကုန္သည္ ပၾဲစား တေယာက္ကဲ့သိုႛ မႎၩေလးတၾင္ ပၾဲဝိုင္း ႎႀစ္ခု တည္ေထာင္ ထား႓ပီးလ႖င္ သူ၏ ပၾဲဝိုင္းသုိႛသာ သၾားရမည္ဟု အာဏာ သံုးေနသည္ကို ကုန္သည္ ပၾဲစားမဵားက မခံမရပ္ႎိုင္ ဴဖစ္ဳကေဳကာင္း၊ အစိုးရက အေရးယူ ေပးေစလိုေဳကာင္း၊ ထိုသိုႛ အေရးယူ ေပးပၝက အစိုးရ ပစၤည္းမဵား သီေပၝသုိႛ ပိုႛရန္ ဝန္တင္ႎၾား တေကာင္လ႖င္ အစိုးရ သတ္မႀတ္သည့္ ၂ဝ ကဵပ္ ႎႁန္းထက္ ေလ႖ာ့၍ ၁၉ ကဵပ္ ႎႁန္းဴဖင့္ ပိုႛေပးမည္ ဴဖစ္ေဳကာင္းမဵား ပၝသည္။

ေဖာ္ဴပပၝ ေလ႖ာက္ထားခဵက္ႎႀင့္ ပတ္သက္၍ အစိုးရက မည္သိုႛမ႖ အေရးယူ ေဆာင္႟ၾက္ခဲ့ဟန္ မတူေခဵ။ ထိုစဥ္က ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးသည္ သီေပၝသိုႛ စစ္ပစၤည္းမဵား ပိုႛရန္ စီစဥ္ဆဲ ဴဖစ္သည္။ ထိုသိုႛ စီစဥ္သည့္ အခၝမႀ သီေပၝ ကင္းခၾန္၊ နယ္ေကဵာ္ခၾန္မဵား အေဳကာင္း ပထမဆံုး သိေလသည္။ ကုန္သည္ ပၾဲစားတိုႛ၏ ေလ႖ာက္လၿာကို ရရႀိေသာ အခၝ ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးသည္ အေဴခအေနကို မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးထံ တင္ဴပ၍ အေရးယူရန္ တိုက္တၾန္းသည္။ သိုႛေသာ္ မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးက အမိန္ႛ တစံုတရာ ခဵမႀတ္ခဲ့ဴခင္း မေတၾႚရေခဵ။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးသည္ မႎၩေလးရႀိ သူ၏ ပၾဲဝိုင္းတၾင္ စခန္းမခဵသူ ရႀမ္းကုန္သည္မဵား ထံမႀ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ ၂ ဆ ေကာက္ခံ႓မဲ ေကာက္ခံ ေနခဲ့သည္။ အစိုးရ ပစၤည္းမဵား တင္ပိုႛေရးႎႀင့္ ပတ္သက္၍မူ ဝန္တင္ ႎၾားမဵားကို ကင္းခၾန္ မေကာက္ေစရန္ အစိုးရက ေစာ္ဘၾား႒ကီးႎႀင့္ ညၟိႎႁိင္း ေဴပာဆိုသည္။ ၁၈၈၉ ခု၊ ေဖေဖာ္ဝၝရီလ အတၾင္း မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးႎႀင့္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးတိုႛ မႎၩေလး၌ ေတၾႚဆံု၍ ကိစၤ အရပ္ရပ္ကို ေဆၾးေႎၾးဳကေသာ အခၝ အစိုးရ ပစၤည္းကို သယ္ပိုႛသည့္ ဝန္တင္ႎၾားမဵား အေပၞ ကင္းခၾန္ မေကာက္ မယူရန္၊ ကူတိုႛခၾန္သာ ေကာက္ယူရန္၊ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက အာမခံသည္။ ထုိကတိ ဝန္ခံခဵက္ကို ေကဵနပ္ ႎႀစ္သိမ့္လဵက္ အစိုးရသည္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ အေကာက္အစားမဵားႎႀင့္ ပတ္သက္၍ မည္သိုႛမ႖ ဝင္ေရာက္စၾက္ဖက္ အေရးယူဴခင္း မဴပႂဘဲ လဵစ္လဵႃ ႟ႁခဲ့သည္။

လက္ဖက္ ကူးသန္း ေရာင္းဝယ္ေရးသည္ ၁၈၉ဝ - ၉၁ ခုႎႀစ္ခန္ႛ ေရာက္ေသာအခၝ အေဴခအေန ေဴပာင္းလဲစ ဴပႂလာသည္။ သီေပၝ ကင္းခၾန္မဵားႎႀင့္ ပတ္သက္၍ အစိုးရ၏ သေဘာထား ေဴပာင္းလဲ လာသည္ကိုလည္း ေတၾႚဴမင္ရသည္။အေဴခအေန အရပ္ရပ္ကို ကိုယ္ေတၾႚ မဵက္ဴမင္ ဴဖစ္ေနသည့္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္ႎႀင့္ ေဴမာက္ပိုင္းခ႟ိုင္ ဝန္ရႀင္ မင္း႒ကီးတိုႛသည္ သီေပၝ ကင္းခၾန္၊ နယ္ေကဵာ္ခၾန္မဵား အေဳကာင္း အဖန္ဖန္ တင္ဴပ ေဴပာဆို လာဳကသည္။ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းမႀ ေစာ္ဘၾား ႓မိႂႚစားမဵားကလည္း မိမိတိုႛ နယ္မဵားမႀ ကုန္သည္မဵား ေတာင္ပိုင္နယ္သိုႛ တိုက္႟ိုက္ သၾားေရာက္၍ လက္ဖက္ ဝယ္ယူရာတၾင္ သီေပၝ ကင္းခၾန္မဵား ေပးေဆာင္ ဳကရသည္ကို လည္းေကာင္း၊ သီေပၝ ေစာ္ဘၾားသည္ ကင္းခၾန္၊ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ စသဴဖင့္ အခၾန္ဝင္ေငၾ အခၾင့္အေရး ပိုမို ရရႀိေနသည္ကို လည္းေကာင္း၊ မေကဵနပ္ဳက သဴဖင့္ ၁၈၈၉ ခုႎႀစ္ မိုးနဲ၌ ကဵင္းပသည့္ ဒၝဘာပၾဲတၾင္ ကန္ႛကၾက္ ေဴပာဆို ဳကေလသည္။

ရႀမ္း ပေလာင္ ႎၾားဝန္တင္ ကုန္သည္မဵားကမူ သီေပၝဝိုင္း၌ စခန္း မခဵေသာ္ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ ႎႀစ္ဆ ေပးေဆာင္ရသည္ကို မေကဵနပ္ဳက ေသာ္လည္း သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးကို ေဳကာက္႟ၾံႚသဴဖင့္ တိတိလင္းကင္း ကန္ႛကၾက္ ေဴပာဆို တိုင္ဳကားဴခင္း မဴပႂဝံ့ဳကေခဵ။ သိုႛေသာ္ အစိုးရ အရာရႀိမဵားက စံုစမ္း ေမးဴမန္းေသာ အခၝမူ အခဵိႂႚ ေပၝက္ေရာက္ ထက္ဴမက္သူမဵား သတၨိ ရႀိသူမဵားက တိုးတိုး႒ကိတ္႒ကိတ္ ဖၾင့္ဟ ေဴပာဆိုဳကသည္။ ထိုစဥ္က ဴပင္ဦးလၾင္၊ လား႟ႁိး အစိုးရ လႀည္းလမ္းေဖာက္႓ပီး ဴဖစ္သည္။ ယင္းအစုိးရ လမ္းေပၞတၾင္လည္း သီေပၝ ေစာ္ဘၾားက သီေပၝ၊ ပန္ေပၝ၊ ေဴပာင္ေခၝင္း၊ ေဘာ္႒ကိႂ၊ ဘန္ႛေဘၾးတိုႛ၌ ကင္းစခန္း ဖၾင့္၍ ကင္းခၾန္မဵားကို ေကာက္ခံ႓မဲ ေကာက္ခံသည္။ အစိုးရ လမ္းေပၞ၌ ကင္းခၾန္ ေကာက္သည္ကို အစိုးရ အရာရႀိမဵားက မေကဵနပ္ဳကေခဵ။ မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးထံ တင္ဴပ၍ အေရးယူရန္ တိုက္တၾန္းဳကေလသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးသည္ ၁၈၉၁ ခု၊ ဒီဇင္ဘာလတၾင္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး ေကာက္ခံသည့္ ကင္းခၾန္မဵား အေဳကာင္းႎႀင့္ ပတ္သက္၍ အေသးစိတ္ ရႀင္းလင္း တင္ဴပရန္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္ထံ ဆင့္ဆို ခဵမႀတ္သည္။

မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီး၏ ဆင့္ဆိုခဵက္ အရ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္သည္ သီေပၝေစာ္ဘၾား၊ သံုးဆယ္ ႓မိႂႚစားတိုႛႎႀင့္ ေတၾႚဆံု၍ အေဴခအေန အရပ္ရပ္ကို စံုစမ္းသည္။ သီေပၝ ကင္းခၾန္ အေကာက္အစားႎႀင့္ ပတ္သက္၍ ဴမန္မာဘုရင္တိုႛ လက္ထက္က အေဴခအေနကိုပၝ သိရႀိႎိုင္ရန္ သက္ဆိုင္ရာ ဝန္႒ကီး မႀႃး႒ကီးေဟာင္းမဵားထံ စံုစမ္း ေမးဴမန္းဴခင္း၊ လၿတ္ေတာ္ အမႀတ္အသား၊ ပုရပိုက္မဵားကုိ ရႀာေဖၾ ေလ့လာဴခင္းမဵားလည္း ဴပႂလုပ္သည္။ ထိုႛဴပင္ ေရာင္းဝယ္ေနကဵ ကုန္သည္ ပၾဲစားမဵားထံမႀ ေမးဴမန္း စံုစမ္း ရရႀိခဵက္မဵားကို ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ ထၾက္ဆိုခဵက္ ၁၈၉ဝ-၉၁ ခုႎႀစ္ ရသံုးေငၾ စာရင္းတၾင္ ေဖာ္ဴပခဵက္မဵားႎႀင့္ တိုက္ဆိုင္ စစ္ေဆးသည္။ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္က ကုန္သည္တိုႛ၏ ထၾက္ဆိုခဵက္ကို လည္းေကာင္း၊ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား၏ ေငၾစာရင္းကို လည္ေကာင္း၊ မႀန္ကန္မည္ဟု မယံုဳကည္ေခဵ။ ကုန္သည္တိုႛ၏ ထၾက္ဆိုခဵက္ အရေသာ္ ဴမန္မာဘုရင္ အစိုးရ လက္ထက္က ဝန္တင္ ႎၾား ၁ဝဝ လ႖င္ ေငၾ ၂ဝဝ ကဵပ္မ႖ႎႀင့္ မႎၩေလးသုိႛ ေရာက္ႎိုင္ေဳကာင္း သိရသည္။ ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရ လက္ထက္တၾင္ ဝန္တင္ႎၾား ၁ဝဝ လ႖င္ ေငၾ ၄ဝဝ ကဵပ္ ေကဵာ္ကုန္မႀ မႎၩေလးသိုႛ ေရာက္သည္။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး တင္ဴပသည့္ အေကာက္အစားထက္ ကုန္သည္တိုႛ ေပးေဆာင္ရခဵက္က ဝန္တင္ႎၾား တရာလ႖င္ ေငၾ ၂၅ ကဵပ္ခန္ႛ ပိုေနေဳကာင္းလည္း ေတၾႚရသည္။ ထုိႛအဴပင္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးသည္ ပခံုးထမ္း ကုန္သည္မဵား ထံမႀ အေကာက္အစား ယူေသာ္လည္း သူ၏ ရသံုးေငၾ စာရင္းတၾင္ ထည့္သၾင္း ေဖာ္ဴပဴခင္း မဴပႂေဳကာင္းလည္း ေတၾႚရသည္။ သီေပၝေစာ္ဘၾား တင္ဴပသည့္ စာရင္းအရ ဆိုေသာ္ ၁၈၉၁ ခုႎႀစ္ အတၾင္းက ကင္းခၾန္၊ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ သီေပၝဝိုင္း အေကာက္အစားတိုႛ အတၾက္ ေစာ္ဘၾားသည္ အသားတင္ အဴမတ္ ၁ဝ၂,၇၅၇ ကဵပ္ ရခဲ့သည္။ ယင္းအေဴခအေန အရပ္ရပ္ကို တိုက္ဆိုင္ စစ္ေဆး႓ပီးေနာက္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္က ကင္းခၾန္ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ စသည့္ အေကာက္အစားတိုႛကို ဖဵက္သိမ္း လုိက္ေသာ္လည္း သီေပၝ ေစာ္ဘၾား အတၾက္ အခၾန္ဝင္ေငၾ နည္းပၝး သၾားမည္ကို စိုးရိမ္ဖၾယ္ မရႀိေဳကာင္း ေဖာ္ဴပပၝ အေကာက္အခၾန္မဵား မပၝဘဲႎႀင့္ သီေပၝနယ္မႀ အခၾန္ေတာ္ ၁၅ဝ,ဝဝဝ ကဵပ္ ရရႀိႎိုင္သည္ကို ေစာ္ဘၾား တင္ဴပသည့္ စာရင္းအရ သိရေဳကာင္း၊ ယင္း အခၾန္ ဝင္ေငၾသည္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္းရႀိ ေစာ္ဘၾား ႓မိႂႚစားတိုႛ ေကာက္ခံ ရရႀိသည္ထက္ မဵားစၾာ ပိုေနေသးေဳကာင္းတိုႛကို မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးထံ တင္ဴပ အစီရင္ခံသည္။

ရႀမ္းဴပည္နယ္ ဆိုင္ရာ အေရးပိုင္၏ အစီရင္ခံစာကို ရ႓ပီးေနာက္ မဟာဝန္ရႀင္ေတာ္ မင္း႒ကီးသည္ ဴပင္ဦးလၾင္ - လား႟ိႁး အစိုးရ လမ္းေပၞ၌ မည္သည့္ အေကာက္အစားကိုမ႖ ေကာက္ခံဴခင္း မဴပႂရဟု အမိန္ႛ ခဵမႀတ္သည္။ ထိုႛအဴပင္ မႎၩေလးရႀိ သီေပၝဝိုင္း၌ စခန္း မခဵသူ ရႀမ္းပေလာင္ ကုန္သည္မဵားထံမႀ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ ႎႀစ္ဆ ေကာက္ခံဴခင္းကို ႟ုပ္သိမ္းရန္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးကို အမိန္ႛ ေပးသည္။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾားသည္ အစ ပထမတၾင္ ကင္းခၾန္၊ နယ္ေကဵာ္ခၾန္မဵား ႟ုပ္သိမ္းရန္ ဴငင္းဆန္ ေသးေသာ္လည္း ေနာက္ဆံုးတၾင္ ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရ၏ သတ္မႀတ္ခဵက္ အတိုင္း လိုက္နာရန္ သေဘာတူညီသည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ၁၈၉၂ ခု ဒီဇင္ဘာလ ၁ ရက္ေနႛမႀအစဴပႂ၍ ဴပင္ဦးလၾင္-လာရိႁး အစိုးရလမ္းေပၞရႀိ ကင္းစခန္းမဵားကို ဖဵက္သိမ္းကာ ကင္းခၾန္ ေကာက္ခံဴခင္းကို ရပ္စဲေဳကာင္း ထုတ္ဴပန္ ေဳကညာသည္။ ထိုႛေနာက္ ၁၈၉၃ ခု၊ ေမလ ၁၅ ရက္ေနႛမႀ အစဴပႂ၍ သီေပၝနယ္ အတၾင္း မည္သည့္ လမ္းတၾင္မႀ ကင္းခၾန္ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ စသည့္ တစံုတရာမ႖ ေကာက္ခံေတာ့မည္ မဟုတ္ေဳကာင္းကို ထပ္မံ ေဳကညာ၍ ေကာက္ခံ႓မဲ အခၾန္အေကာက္မဵားကို အ႓ပီးတိုင္ ႟ုပ္သိမ္းခဲ့သည္။ ထိုႛေဳကာင့္ ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ မႎၩေလး အေရာက္ လက္ဖက္ခဵယူ ေရာင္းဝယ္ဳကသည့္ ရႀမ္း ပေလာင္ ကုန္သည္တိုႛသည္ ၁၈၉၃ ခုႎႀစ္မႀ စ၍ သီေပၝေစာ္ဘၾား၏ အခၾန္အတုတ္ အခဵႂပ္အခဵယ္မႀ ကင္းလၾတ္ဳကသည္။ ဴပင္ဦးလၾင္ - လာ႟ိႁး အစိုးရ လမ္းေဖာက္႓ပီး ဴဖစ္သဴဖင့္လည္း ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ လက္ဖက္မဵားကို ေရႀးကထက္ ပိုမို လၾယ္ကူစၾာ ခဵယူ ေရာင္းဝယ္ ႎိုင္လာဳကသည္။ ႎၾားဝန္တင္မဵား သာမက ႎၾားလႀည္းမဵားဴဖင့္လည္း သယ္ယူ ပိုႛေဆာင္ႎိုင္သည့္ အေဴခသိုႛ ဆိုက္ေရာက္လာသည္။

နိဂံုးခဵႂပ္ အေနဴဖင့္ ဴပည္လည္ ဴခံႂငံု တင္ဴပရေသာ္ လက္ဖက္သည္ ဴမန္မာ တိုင္းရင္းသားတိုႛ အတၾက္ အဓိက စားသံုးကုန္ မဟုတ္ေသာ္လည္း အေရးပၝ အရာေရာက္လႀေသာ စားသံုးကုန္ တခု ဴဖစ္သည္။ တ႟ုတ္တိုႛက လက္ဖက္ေတာ္ဟု ေခၞသည့္ ေတာင္ပိုင္နယ္သည္ လက္ဖက္ အမဵားဆံုး ထၾက္ရာ ေဒသ ဴဖစ္သည္။ လက္ဖက္ကို စိုက္ပဵိႂးရာ ေဒသကို စၾဲ၍ အတၾင္းေတာင္၊ အဴပင္ေတာင္ဟု အေကာင္းအည့ံ အမဵိႂးအစား ခၾဲဴခား ေရာင္းဝယ္ဳကသည္။ ဴမန္မာမင္းမဵား လက္ထက္က လက္ဖက္ ကူးသန္း ေရာင္းဝယ္ေရး ပမာဏမႀာ မေသးခဲ့ေခဵ။ လက္ဖက္ ကူးသန္း ေရာင္းဝယ္ေရး အေပၞမႀ ဴမန္မာ ဘုရင္ အစိုးရသည္ ႎႀစ္စဥ္ အခၾန္အေကာက္ ၇ သိန္းခန္ႛ ရခဲ့သည္။ ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရ လက္ထက္ လက္ဖက္ ေရာင္းဝယ္ေရး အေပၞ အေကာက္အခၾန္ မရႀိ လၾတ္႓ငိမ္းခၾင့္ ဴပႂသည္။ သိုႛေသာ္ ရႀမ္း ပေလာင္ လက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛသည္ နယ္ရႀင္ ေစာ္ဘၾား ႓မိႂႚစားတိုႛႎႀင့္ ကုန္သည္ ပၾဲစား႒ကီးတိုႛ၏ ေခၝင္းပံုဴဖတ္မႁ၊ အႌၾန္ႛခူးမႁကို ဆက္လက္ ခံဳကရသည္။ ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ လက္ဖက္ကို မႎၩေလးသိုႛ အေရာက္ ႎၾားဝန္တင္မဵားဴဖင့္ သယ္ယူဳကရာ လမ္းခရီးတၾင္ သီေပၝနယ္ကို ဴဖတ္ေကဵာ္ရ၍ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက ေကာက္ယူသည့္ ကင္းခၾန္၊ နယ္ေကဵာ္ခၾန္မဵားကို ေပးေဆာင္ ဳကရသည္။ ေတာင္ပိုင္နယ္မႀ ႎႀစ္စဥ္ လက္ဖက္ ပိႍာ တသန္းခန္ႛ ထၾက္၍ ပိႍာ ကိုးသိန္းခန္ႛ ထုတ္ေရာင္းသည္ဟု ခန္ႛမႀန္းသည္။ လမ္းခရီး မေဴဖာင့္ဴဖႃး မေအးခဵမ္းသည့္ ၁၈၈၆ ႎႀင့္ ၁၈၈၇ ခုႎႀစ္မဵား အတၾင္းက ေတာင္ပိုင္နယ္တၾင္ လက္ဖက္စို ပိႍာ ၁ဝဝ ကို ငၝးကဵပ္ေစဵးႎႀင့္ပင္ ဝယ္ယူသူ မရႀိခဲ့ေခဵ။ ၁၈၈၉-၉၀ ခုႎႀစ္မဵားတၾင္မူ အႎုတ္အသိမ္း မဵား၍ လက္ဖက္စို ေစဵးမဵား ပိႍာ တရာလ႖င္ ၁၅ ကဵပ္မႀ ၂၅ ကဵပ္ထိ ဴဖစ္လာသည္။ လက္ဖက္ေဴခာက္ ေစဵးမႀာလည္း ႎႀစ္ဆ တက္၍ ၅ဝ ကဵပ္မႀ ၁ဝဝ ကဵပ္ အထိ ရသည္။ လက္ဖက္ စိုက္ပဵိႂးေရးဴဖင့္ အသက္ေမၾးသည့္ ေတာင္ပိုင္နယ္၏ ဝင္ေငၾမႀာ ၁၈၉ဝ-၉၁ ခုႎႀစ္က တသိန္း ကိုးေသာင္း ေကဵာ္ခဲ့သည္။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾားသည္ ၁၈၈၉-၉ဝ ခုႎႀစ္က လက္ဖက္ခင္းမဵားမႀ အခၾန္ေတာ္ေငၾ ၁၃,၁၄ဝ ကဵပ္ရသည္။ လက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛသည္ ေတာင္ပိုင္နယ္သိုႛ လက္ဖက္ အဝယ္ သၾားရာတၾင္ မဵားေသာအားဴဖင့္ ေငၾကို မယူဘဲ ဆန္ကို ယူသၾားေလ့ ရႀိဳကသည္။ ခရီး တေခၝက္လ႖င္ အရပ္ရပ္ စရိတ္ ႎုတ္႓ပီးေနာက္ အသားတင္ အဴမတ္ ၃ဝ ရာႎႁန္းမႀ ၅ဝ ရာႎႁန္း အထိ ရဳကသည္။ သိုႛေသာ္ က႗ဲႎၾား ေရာဂၝ ထူေဴပာသဴဖင့္ ဝန္တင္ႎၾား ပဵက္စီး ဆံုးပၝးဴခင္း ရႀိခဲ့လ႖င္ အ႟ႁံးႎႀင့္ ရင္ဆိုင္ဳကရသည္။ ရႀမ္းလက္ဖက္ ကုန္သည္တိုႛသည္ မႎၩေလး၌ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္း၊ သီေပၝ ေစာ္ဘၾားဝိုင္းႎႀင့္ ပုဂၢလိက ကုန္သည္ ပၾဲစားတိုႛ၏ ဝိုင္းမဵား၌ စခန္းခဵ တည္းခိုဳကသည္။ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းတၾင္ ဝန္တင္ႎၾား တေကာင္လ႖င္ ၄ ပဲကဵ အေကာက္ ယူသည္မႀ အပ ရႀမ္းကုန္သည္တိုႛ အတၾက္ မည္သိုႛမ႖ ေဆာင္႟ၾက္ေပးဴခင္း၊ ဝင္စၾက္ဴခင္း မရႀိေခဵ။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ ဝိုင္းတၾင္ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက ခန္ႛထားေသာ အမူထမ္း ၂၅ ေယာက္ခန္ႛ ရႀိသည္။ လက္ဖက္ ေရာင္းခဵေရးကို အကူအညီ ေပးသည္ သာမက အဴပန္ကုန္ ဝယ္ယူရာ၌လည္း ကူညီသည္။ ယင္းသိုႛ ကူညီသည့္ အတၾက္ အေကာက္ အမဵိႂးမဵိႂး ယူသည္။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾားဝိုင္းက ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းကို ကိုယ္ပိုင္ဝိုင္းကဲ့သိုႛ အသံုးခဵ၍ အဴမတ္ထုတ္ ေနသဴဖင့္ ဴမႃနီစီပယ္ဝိုင္းကို ၁၈၉ဝ ဴပည့္တၾင္ အစိုးရက ပိတ္ထားလိုက္သည္။ သီေပၝ ေစာ္ဘၾားသည္ မႎၩေလး၌ ရႀမ္းဝိုင္း ဖၾင့္ထားသည့္ အတၾက္ ၁၈၈၉-၉ဝ ဴပည့္ႎႀစ္က ပၾဲေကာက္ ၃၅,ဝ၄၄ ကဵပ္ ရသည္။ သီေပၝဝိုင္း၌ စခန္း မခဵေသာ ကုန္သည္တိုႛကို သီေပၝေစာ္ဘၾားက အဴပန္တၾင္ နယ္ေကဵာ္ခၾန္ ႎႀစ္ဆ ေကာက္ယူသည္။ ႓ဗိတိသ႖ အစိုးရသည္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီး၏ အေကာက္အစားမဵား အေဳကာင္းကို ၁၈၈၇ ခု အတၾင္း အစိုးရ ပစၤည္းမဵား လား႟ိႁးသိုႛ ပိုႛေဆာင္သည္တၾင္မႀ စတင္ သိဳကသည္။ အစိုးရ ပစၤည္းမဵား သယ္ေဆာင္သည့္ ဝန္တင္ ႎၾားမဵားအေပၞ အေကာက္ မယူရန္ သီေပၝ ေစာ္ဘၾား႒ကီးက သေဘာတူသဴဖင့္ အစိုးရက ေကဵနပ္ ေနခဲ့သည္။ ဴပင္ဦးလၾင္ - လား႟ိႁး အစိုးရလမ္း ေဖာက္႓ပီးေသာ အခၝမူကား အစိုးရ လမ္းေပၞတၾင္ သီေပၝေစာ္ဘၾားက ကင္းစခန္းမဵား ထား၍ အေကာက္ယူသည္ကို ႓ဗိတိသ႖ အာဏာပိုင္မဵားက မေကဵမနပ္ ဴဖစ္လာဳကသည္။ ထုိႛေဳကာင့္ သီေပၝေစာ္ဘၾားသည္ ၁၈၉၂ ခု၊ ဒီဇင္ဘာလ ၁ ရက္ေနႛမႀ အစဴပႂ၍ ဴပင္ဦးလၾင္ - လား႟ႁိး လမ္းေပၞ၌ ကင္းခၾန္ ေကာက္ခံဴခင္းကို ရပ္စဲရသည္။ ၁၈၉၃ ခု၊ ေမလ ၁၅ ရက္ေနႛက စ၍ သီေပၝ တနယ္လံုး အတၾင္း မည္သည့္ ကင္း အေကာက္အစားမ႖ မေကာက္ မခံေတာ့ဘဲ ႟ုပ္သိမ္းလိုက္သည္။ လက္ဖက္ ကူးသန္း ေရာင္းဝယ္ေရးသည္ ၁၈၉၁ ခုမႀ စ၍ လမ္းပန္း ဆက္သၾယ္ေရး အေပၞ မူတည္ကာ အေဴခအေန ေဴပာင္းလဲ လာခဲ့ေလသည္။

မဳကန္

[ႎိုင္ငံသမိုင္း သုေတသန စာေစာင္၊ အမႀတ္ ၃၊ ၁၉၇၉]

ေအာက္ေဴခမႀတ္စု။

၁။ ပုရပိုက္ အေထာက္အထားမဵားတၾင္ လက္ဖက္ေဴခာက္ကို ပိႍခဵိန္ႎႀင့္ ေဖာ္ဴပ၍ လက္ဖက္စိုကို တင္ႎႀင့္ ေဖာ္ဴပသည္။ လက္ဖက္တင္ေရ ၁၈,၀၀၀ ဟု ေဖာ္ဴပသည္။ တတင္ ဆုိသည္မႀာ ႎၾား တေကာင္တင္ ဝန္ကို ဆုိလိုဴခင္း ဴဖစ္သည္။ ႎၾားတေကာင္၏ ေကဵာက္ကုန္းတၾင္ ဘယ္ညာ ခၾာ၍ လက္ဖက္ပို ၂ လံုး တင္ေဆာင္သည္။ ထိုႛေဳကာင့္ တတင္သည္ ပို ၂ လံုး၊ အေလးခဵိန္အားဴဖင့္ ပိႍာ ၆၀ ခန္ႛ ရႀိသည္။ လက္ဖက္ တင္ေရ ၁၈,၀၀၀ သည္ အဳကမ္းအားဴဖင့္ ၁,၀၈၀,၀၀၀ ပိႍာ ရႀိမည္ ဴဖစ္သည္။

၂။ တပိႍာလ႖င္ ငၝးမူးေဈးခန္ႛ ရႀိသည္။

၃။ ေနာင္မၾန္႓မိႂႚစားေဟာင္း ဆုိသူသည္ ႓မိႂႚစား အမည္ခံေသာ္လည္း အစစ္အမႀန္ မဟုတ္ ၁၈၈၇ ခုႎႀစ္ အတၾင္းက ထိုသူသည္ ရႀမ္းဴပည္နယ္ ေတာင္ပိုင္း ေစာ္ဘၾားမဵား၏ နာမည္ႎႀင့္ မဟုတ္မမႀန္ေသာ စာမဵား ေရး၍ အထက္ဴမန္မာဴပည္ အတၾင္းဝန္႒ကီးထံ ေပးပိုႛခဲ့သဴဖင့္ အ႟ႁပ္အေထၾး အယႀက္အတင္ မဵားစၾာ ဴဖစ္ခဲ့ဖူးသည္ဟု ဆုိသည္။